Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 5

SR No.: 008414
Original Sutra Author: Hemchandracharya
Author: Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha
Total Pages: 326
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Grammar
File Size: 9 MB

Page 80

६६
श्रीसिद्धहेमचन्द्र शब्दानुशासने पवमोऽध्यायः । [ पा० १, सू० १०४ - १०५. ]
|
कर्म करोतीति कर्मकरो भृतकः इति वेतनं गृहीत्वा यः परार्थं कर्म करोति स भृतक इत्युच्यते । एवं स्त्रियां टित्वात् ङीप्रत्यये कर्मकरी दासी । पदकृत्यं पृच्छति - भृताविति किमिति, उत्तरयति---कर्मकारः, इति — नात्र वेतनेन कर्मकरणमित्यस्याप्रवृत्त्या “कर्मणो- 40 ऽण्" [ ५. १. ७२. ] इत्य रणैव भवति । कर्मशब्दस्य | स्वशास्त्रपरिभाषितत्वेन तदर्थबोधकत्वमेव युक्तं, न तु शब्दस्वरूपपरत्वमिति 'शब्दस्वरूपपरतया व्याख्यानस्यायुक्तत्वमित्याशङ्कायामाह – पुनः कर्मग्रहणं शब्दरूप - कर्मप्रतिपत्त्यर्थमिति – “कर्मणोऽण्” [ ५. १. ७२. ] 45 इति सूत्रात् 'कर्मणः' इति पदं धाराप्रवाहन्यायेनानुवर्तत एव तच पारिभाषितकर्मार्थपरमिति पुनः क्रियमाणं 'कर्मण:' इति पदं स्वरूपपर्यवसायीति भावः, परिभाषितार्थबोधकत्वे तस्य वैयर्थ्यमेव स्यादिति हृदयम् । तथा च कर्मनुशब्दादेव कर्मणः परत्वे भवति नान्यस्मात् 50 कर्मणः परत्वे इति ।। ५. १. १०४ ॥
समासे टित्वात् स्त्रियां ङीप्रत्यये - - यशस्करी विद्येति विद्याया यशहेतुत्वमिह गम्यते, “अतः कृ कमि० " [ २. ३. ५. ] इति रस्य सत्वम् । एवं---शोकं करोतीतिशोककरी कन्येति – कन्यायाः शोकहेतुत्वमिह गम्यते । 5 क्रीडां करोतीत्यैवंशील:- क्रीडाकरः । श्राद्धं करोतीत्येवंशीलः - श्राद्धकरः । प्रेषणां करोतीति प्रेषणाकरः, अत्रानुकूल्यं गम्यते । वचनं करोतीति---वचन करः, अत्र शिष्यादेरानुकूल्यं गम्यते । पदकृत्यं पृच्छति शब्दादिनिषेधः किमिति, उत्तरयति — शब्दकार 10 इत्यादिना । शब्द श्लोक कलहं गाथां वैरं चाद सूत्रं मन्त्रं पदं च करोतीति "कर्मणोऽण्” [ ५. १. ७२. ] इत्यणि- शब्दकारः, श्लोककारः, कलहकारः, गाथाकारः, वैरकारः, चाटुकारः, सूत्रकारः, मन्त्रकारः, पदकारः इति, एषु यथासम्भवं हेत्वाद्यर्थो विज्ञेयोऽन्यथा । 15 तु द्वङ्गविकलता स्यात् । तच्छीले ताच्छीलिकश्र्व प्रत्यय उदाहार्यः इति - ताच्छीलिकः प्रत्यय: "अजातेः । शीले” [ ५. १. १५४. ] इति विहितो णिन् तथा च शब्दकारीत्यादय उदाहार्याः, शब्दादिप्रतिषेधाभावे विशेषविहितत्वात् तत्राप्ययमेव स्यादिति भावः ॥ ५. 20 १.१०३. ॥
क्षेम-प्रिय मद्र भद्रात् खाणु । ५. १. १०५. ।। त० प्र०—- एम्य: कर्मभ्यः परात् करोतेः 'ख अप' इत्येतौ प्रत्ययौ भवतः । क्षेमं करोति-क्षेमंकरः, क्षेमकारः । प्रियंकरः, प्रियकारः । मद्र करः, मद्रकारः । 55 भद्रंकरः, भद्रकारः । महात् केचिदेवेच्छन्ति । एम्प इति किम् ? तीर्यकरः, हेत्यादिषु टः । 'तीर्थंकरः, तीर्थकारः ' इत्यपि कश्चित् । खो वेति सिद्धे श्रग्रहणं हेत्वादिषु टबाधनार्थम् । कथं योग-क्षेमकरी लोकस्येति ? उपपदविषिषु तदन्तविधेरनाश्रयणात्, अत एव 'संख्या" [ ५.60 १. १०२. ] विसूत्रे ऽन्तग्रहणे सत्यप्यनन्तग्रहणम्, उत्तरत्र च मयग्रहणेऽप्यभयग्रहणम् ॥१०५॥
।
/
भृतौ कर्मणः । ५. १. १०४. ।।
त० प्र०—- फर्मनुशब्दात् कर्मणः परात् करोते मृतौ Teri et Raf | भृतिर्वतनं कर्म मूल्यमिति यावत् । कर्मकरो मृतकः, कर्मकरी दासी । मृताविति 25 किम् ? कर्मकारः । पुनः कर्मग्रहरणं शब्दरूप कर्मप्रति पत्त्यर्थम् ॥ १०४ ॥
श० म० न्यासानुसन्धानम् -- भृतौ० । 'कर्मण: ' इति पूर्वसूत्रानुवृत्तमस्य [ कर्मण इति पदस्य ] विशेषणमिति तदनुसारमेवार्थमाह- कर्मशब्दात् कर्मरणः 30 परादिति । भृतिशब्दस्य भावपरत्वे 'भरणेऽर्थे' इत्यर्थ:
स्यादितीह तस्य करणपरत्वमित्याह--भृतिर्वेतनमिति | त्रियतेऽनयेति तस्य व्युत्पत्तिरित्याशयः । वेतनं परिचाययति - कर्म मूल्यमिति यावदिति — कृतस्य कर्मणो मूल्यं निष्क्रय इत्यर्थः, कर्मणि कृते तस्मै यत् पारिश्रमिक35 रूपेण दीयते तदित्याशयः ।
श० म० न्यासानुसन्धानम् - क्षेम० । क्षेमं करोतीति से गुणे ङस्युतसमासे "खित्यनव्ययारुषो मोऽन्तो हस्वा" [ ३. २. १११. ] इति मागमे "तौ मुमो० " 65 [ १. ३. १४. ] इति मस्यानुस्वारे – क्षेमंकरः, अनुनासिके तु क्षेमङ्करः । अणि तु वृद्धी -क्षेमकारः । एवं प्रियं करोतीति-- प्रियंकरः, प्रियकारः; मद्रं करोतीति मद्रकरः, मत्रकार; भद्रं करोतीति-भद्रंकरः, भद्रकारः । भद्रात् केचिदेवेच्छन्तीति, पाणि- 70