Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 5

SR No.: 008414
Original Sutra Author: Hemchandracharya
Author: Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha
Total Pages: 326
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Grammar
File Size: 9 MB

Page 150

[ पा० २, सू० २४. ]
।
11
|
पदम् " [ ३.३.२० इत्याश आत्मनेपदसंज्ञा, पूङो ङित्वात् " इङितः ० [ ३. ३. २२. ] इत्यात्मनेपदम्, यजेरीदित्त्वात् फलवति कर्तरि "ईगित:" [३. ३. ε५. ] 10 इत्यात्मनेपदमित्याभ्यामप्यात्मनेपदस्य प्राप्त्या पूर्वसूत्रेण वानराः सिद्धया रूपे विशेषाभावेन सूत्रस्य वैयर्थ्यं हृदि निधायाह - आनशा योगे न षष्ठीसमासः इति - | “तृप्तार्थपूरणाव्ययातृश्शत्रानशा " [ ३.१.८५. ] इति | सूत्रेणानन्तयोगे षष्ठीसमासस्य निषेध उक्तः, तत्र च 15 तदनुबन्धकग्रहणे नातदनुबन्धकस्य इत्यादिन्यायेन
|
पराभिन्दमानाः । अनभिधानात्र वासरूपः शतृः ॥ २४ ॥ श० म० न्यासानुसन्धानम् वयः ० । सूत्रार्थं सामान्यतो व्याख्याय विशेषतो बोधयितुं पदार्थ 40 विवेचयति-- वयः - प्राणिनां कालकृता बाल्याचव स्थेति - वयः शब्दस्यान्यार्थेऽपि [ पक्षिण्यपि ] प्रयोगादिदं व्याख्यानमावश्यकम्, सुखित्वदुः खित्वादिकमपि कस्यचिन्मते कालकृतमेव भवतीति तद्वारणाय बाल्यादीत्यु - क्तम् । उदाहरति-कतीह शिखण्डं वहमानाः इति - 45 शिखण्डं हि बालैः शिरसि धार्यमाणा असंस्कृता [ जन्मतः प्रभृति च्छेदमनाप्ताः ] केशा उच्यन्ते तद्वहनेन हि अवस्थाविशेषो गम्यत इति वयोगमनं स्पष्टम् | "वहीं प्रापणे" अतः शाने शवि मागमे च -- वहमानाः । खियं गच्छमानाः इति 'कतीह' इत्यत्रापि योजनीयम्, स्त्रीगम- 50 नमपि तद्योग्यमवस्थाविशेषमेव गमयति, "गम्लु गती" इति 'गम्' धातुः परस्मैपदी, ततोऽपि शानो विधानसामयदेव, अतः शाने शवि “गमि०" [४.२.१०६. ] इश्यन्तस्य छादेशे मागमे च - गच्छमानाः । शक्तिपदार्थं व्याचष्टे - शक्तिः सामर्थ्यमिति- सामथ्र्यं हि समीहि- 55 तकार्य सम्पादनयोग्यतैव । कतीह हस्तिनं निघ्नानाः इति - हस्तिहननेन हि हन्तुः सामर्थ्यातिशयो गम्यते । "हनंक् हिंसा - गत्योः" अतः शाने "गम-हन० " [ ४. २. ४४ ] इत्युपान्त्यलोपे “हनो ह्नो घः"
!
।
२. १. ११२. ] इति धनादेशे निना योगे - 60 निघ्नानाः । समश्नानाः इति 'कतीह' इत्यत्रापि योज्यम्, सम्यग्भोजनकर्तृत्वमपि सामर्थ्य द्योतकमेव नासमर्थो भोमपि प्रभवति कुतः सम्यग्भोजनम्, “अशश् भोजने " अतः शाने भाविकरणे समा योगे- समश्नानाः । शीलपदार्थं व्याचष्टे - शीलं स्वभावः इति - 65 स्वीयो भावः प्रकृतिरित्यर्थः, कतीहात्मानं वर्णयमानाः इति - आत्मप्रशंसनं हि न सर्वसाधारणी प्रकृतिः सभ्यैस्तस्य गर्हितत्वात् परित्यकत्वाच्च तथा च कस्यचिदेवात्पमेधसस्तच्छीलमिति भावः । "वर्ण ण् वर्णक्रियाविस्तार - गुणवचनेषु' अतः शाने णिचि शवि गुणेऽवादेशे 70 मागमे च वर्णयमानाः । परान् निन्दमानाः इतिपरनिन्दा हि न सर्वसाधारणी प्रकृतिः किन्तु कस्यचिदेव स्वभावः । “णिदु कुत्सायाम्" इति 'निन्द्' धातो: शाने शवि मागमे च निन्दमानाः । सर्वत्र शानस्यैव विधीयमानतयाऽसरूपापवादन्यायेन पक्षे शताऽपि युक्तः, स कथं 75
१३८
श्रीसिद्ध हेमचन्द्र शम्दानुशासने पचमोऽध्यायः 1
."
म आने” [ ४. ४. ११४. ] इति मागमे च पवमानः । एवं मलयं पवमानः इति- अत्र "कर्मणि कृतः ' [ २.२-८३. ]इति षष्ठधाः " तृनुदन्ता०" [२.२.१०] इति निषेधात् “कर्मणि” [२.२.४०. ] इति द्वितीया भवति 5 “यजीं देवपूजासङ्गतिकरणदानेषु यजति यजते वेति शाने शवि मागमे च यजमानः । 'पराणि कानाऽऽनशी चात्मने
।
।
यद्यपि नेष्टसिद्धिरुभयोरपि समानानुबन्धकत्वात् तथापि * सहचरितासहचरितयोः सहचरितस्यैव ग्रहणम् * इति न्यायेन शतृसहचरितस्यैवाऽऽनशब्दस्य ग्रहणं न तु . शानशब्दीयानस्येति न शानान्तस्य षष्ठीसमासनिषेध इति । 20 विशेषार्थं पृथगिदं सूत्रमिति भावः । फलान्तरमप्याहन च यजेरफलवति कर्तरि सोऽस्तीति वचनमिति - 'यज्' धातुरुभयपदी, तत्र कर्तृगामिनि क्रियाफले आत्मनेपदं परगामिनि च परस्मैपदमिति विवेक: । एतत्सूत्राभावे च यत्र परगामि क्रियाफलं स्यात् तत्रात्मनेपदाभावे 25 आनश् न स्यादिति यजमान इति रूपं न स्यात्, कृते च सूत्रे द्वयोरपि विषये शानो भवतीति सूत्र मावश्यकमिति । उक्तन्यायमन्यत्राप्यतिदिशति - एवमुत्तरत्रापीति“वयः-शक्ति-शीले” इति सूत्रेऽपीति भावः, षष्ठीसमासार्थं परस्मैपदविधानार्थमेवाग्रिममपि सूत्रमिति भावः विशे30 षश्च तत्रैव सूत्रे वक्ष्यते । अनुबन्धप्रयोजनमाह--शकारः शित्कार्यार्थः इति-- शित्कार्यं विकरणादि ।।५. २.२३॥
वयः शक्ति-शीले । ५.२२४ ।। त० प्र० - सत्यर्थे वर्तमानाद धातोर्वयः -शक्ति-शीलेषु गम्यमानेषु शानो भवति । वयः प्राणिनां कालकृता 35 बाल्यावस्था कतीह शिखण्डं वहमाना:, स्त्रियं गच्छ
मानाः । शक्तिः - सामर्थ्यम्, कतीह हस्तिनं निघ्नानाः, समश्नानाः । शीलं -- स्वभाव:, कतीहात्मानं वर्ण यमानाः,