Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 5

SR No.: 008414
Original Sutra Author: Hemchandracharya
Author: Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha
Total Pages: 326
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Grammar
File Size: 9 MB

Page 146

श्रीसिद्ध हेमचन्द्रशब्दानुशासने पञ्चमोऽध्यायः ।
[ पा० २, सू० २०. ]
आने दिवादित्वात् श्यविकरणं - विद्यमानः, वर्त - पाक्षिकाविति विषयवस्थामाह-द्वितीयान्तपदसामामानायां तु विद्यते । "हुंक् दानादनयोः” अतः शतरि । नाधिकरण्येत्यादि, तथा चाप्रथमान्तसामानाधिकरण्ये, ह्वादित्वाद् द्वित्वे "ह्निणो०" [ ४. ३. १५. ] इति संबोधने, तरादिभिन्नतद्धित्तप्रत्यये विवक्षिते, उत्तरपदे 40 वादेशे “अनो लुक् " [ ४ २ ६४ ] इति नागमलोपे - | परतः, क्रियालक्षणे, क्रियाहेतौ च नित्यमेतौ प्रत्ययो भवतः, 5 जुह्वव, वर्तमानायां तु गुणे - जुहोतोति । "विदक ज्ञाने" तत्र वर्तमानां कुतो नेत्याह- अन्वयायोगादिति वर्तअतः शतरि - विदन्, वर्तमानायां तु वेति । "ज्ञांश् मानाया एषु स्थलेषु अन्वयस्यायोगादसम्भवादित्यर्थः । अवबोधने" अतः शतरि क्रयादित्वात् भाविकरे " जाज्ञा- तत्र तावत् द्वितीयाद्यन्तेन वर्तमानाया न सामानाजनो ० " [४. २. १०४.] इति जादेशे ' श्रवातः [४. धिकरण्यम्, वर्तमाना हि क्रियाभिधायिनी, द्वितीयाद्यन्तं 45 २. ९६.] इत्याकारलोपे च - जानन्, वर्तमानायां तु-जा- पदं च कारकरूपद्रव्यमभिधत्ते इति न तयोः सामाना10 नाति, 'ब्राह्मण:' इति सर्वत्र योज्यमिति । तथा तरादौ धिकरण्यं संभवति, क्रियाया हि कर्ता कर्मणा च प्रथमान्तपदाभिधेयेनैव सामानाधिकरण्यस्य प्रमितत्वात् । "सिद्धस्याभिमुखीभावमात्रं संबोधनं विदुः" इति हरिरीत्या
प्रत्यये इति-तरादी प्रत्यये परतोऽपि क्वचिदिमो क्वचिच्च वर्तमानेति विकल्प इत्यर्थः । द्वाविमौ पचन्ती, अयमनयोः प्रकृष्टः पचन् - पचत्तर : इति - अत्र "द्वयोर्विभज्ये च । संबोधनान्तस्य सिद्धरूपत्वेन वर्तमानान्तवाच्यक्रियायाश्च 50 तरप्” [७. ३. ६. ] इति तरप् प्रत्ययः, पकारोऽनुबन्धः 1 | साध्यरूपत्वेन सिद्धसाध्ययोः सामानाधिकरण्येनान्वयो न 15 इमे सर्वे पचन्तः, अयमेषां प्रकृष्टः पचन् - पचत्तमः भवतीति तत्रापि वर्तमानाया अन्वयायोग एवेति । इति - "प्रकृष्टे तमप्" [ ७. ३. ५. ] इति समप् प्रत्ययः. तरादिभिन्नतद्धितप्रत्ययान्तानां च स्याद्यन्ताद् विधानाद् पकारो ऽनुबन्धः । द्वाविमौ पचतः अयमनयोरतिशयेन वर्तमानान्तस्यापत्याद्यर्थेन सदान्वयायोगाच्च तत्रापि न पचतीति प्राग्वत् तरपि " कित्याद्ये ०" [ ७. ३ ८] वर्तमाना । एतच्च सर्वमुदाहरणैः स्पष्टतया प्रतिपादयितु- 55 इत्यन्तस्याऽऽमादेशे च पचतितराम् । सर्वे इमे पचन्ति | मुपक्रमते पचन्तं पचमानं पश्येत्यादिना सम्बोधना20 अयमेषां प्रकृष्टं पचतीति प्राग्वत् तृमपि अन्त्यस्य चामा | न्तमुदाहृत्य तरादिभिन्नतद्धिते उदाहर्तुमवतारयति-देशे - पचतितमामिति, त्याद्यन्तानां क्रियाप्रधानत्वात् । तराद्यन्यतद्धित इति कुर्वतोऽपत्यमित्यणि आद्यस्वरवृद्धी
च-कौर्वतः । एवं पचतोऽपत्यमित्यणि माद्यस्वरवृद्धौ
१३४
तस्याश्व साध्यत्वेन लिङ्गसंख्याभ्यामयोगात् तरबाद्यन्तानामौत्सर्गिकमेकवचनं नपुंसकलिङ्गं च भवति एवमग्रेऽपि, प्रशस्तः पचन् इति “त्यादेश्च प्रशस्ते रूपप्” [ ७.२.१०.] 25 इति रूपप्प्रत्यये - पचद्रूपः इति पकारोऽनुबन्धः । एवं [ ७. ४. ६८ ] इत्यकारलोपे च - वैक्षमाणिः । निन्द्यः प्रशस्तं पचतीति पचतिरूपम् । ईषदपरिसमाप्तो | पचन् इति- पचत्पाशः इति- "निन्द्ये
|
च - पाचतः । वीक्षमाणस्यापत्यमिति "अत इब्" 60 [ ६. १. ३१] इति इनि आद्यस्वरवृद्धी "अवर्णवर्णस्य"
पाशप्”
|
जल्पन् इति “अतमबादेरीषदसमाप्ते कल्पप् देश्यप् | [ ७. ३. ४.] इति पाशप् प्रत्ययः पकारोऽनुबन्धः । देशीयर्” [ ७. ३. ११.] इति कल्पप्प्रत्यये - जल्पत्कल्पः कुर्वतो भूतपूर्व इति - कुर्वन्चरः इति - “षष्ठ्या रूप्य - 65 एवमीषदपरिसमाप्तं जल्पतीति जल्पतिकल्पम् । एवं ! प्चरट्" [ ७. २. ८०] इति प्वरद् प्रत्ययः, पकारटकारा30 देश्यपि पश्यद्देश्यः पश्यतिदेश्यम्, देशीयरि च वनुबन्धौ । एवं पचतो भूतपूर्व इति पचचरः । उत्तरपठद्देशीयः, पठतिदेशीयम् । उक्तदिशाऽऽनशि उदाहर्तुं पदे-भज्यत इति भक्तिः, अत्र कर्मणि को भक्तिः, माह - एवमिति इमौ द्वौ पचमानी, अयमनयोरतिशयेन सेव्य इत्यर्थः, अत्र वाच्ये पुंलिङ्गेऽपि शब्दशक्तिस्वाभाव्यात् पचमान इति पचमानतरः, इमे सर्वे पचमानाः, क्तयन्तस्य स्त्रीलिङ्ग तैव । कुर्वन् भक्तिरस्य - कुर्वद्भक्तिः । 70 अयमेषामतिशयेन पचमान इति पचमानतमः, इमो एवं कुर्वाणो भक्तिदस्येति कुर्वाणभक्तिः । कुर्वन् 35 पचेते, अयमनयोरतिशयेन पचते इति - पचतेतराम्, प्रियोऽस्येति - कुर्वत्प्रियः, कुर्वाणः प्रियोऽस्येतिइमे सर्वे पचन्ते, अयमेषामतिशयेन पचते इति पचते- कुर्वाणप्रियः । ब्रुवन् ब्रुवाणो वा माठरोऽस्येतितमाम्, व केवलौ शत्रानशी क च वर्तमानया ब्रुवन्माठरः, ब्रुवाणमाठरः ।