Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 5

SR No.: 008414
Original Sutra Author: Hemchandracharya
Author: Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha
Total Pages: 326
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Grammar
File Size: 9 MB

Page 126

[पा० २, सू० २. ]
33
दर्शितोदाहरणेषु दर्शितमेतदिति न पुनर्दश्यते । ननु क्वसु-कानयोः कित्त्वाकरणेऽपि तयोः परोक्षावद्भावेन “इन्ध्यसंयोगात् परोक्षा किद्वत्" [ ४.३.२१] इति 40 कित्त्वं भविष्यत्येवेति कित्त्वकरणमपार्थकमित्याशङ्कय समाधत्ते - परोक्षावद्भावादेव किवे सिद्धे कित्करणं संयोगान्तधात्वर्थमिति, अथमाशयः – “इन्ध्यसंयोगातु ० " इति सूत्रमसंयोगान्तधातोरेव परस्याः परोक्षायाः कित्त्वं विधत्ते, न तु संयोगान्तधातोः परस्या अपीति 45 संयोगान्तधातुतः परयोरनयोः कित्त्वकरण मावश्यकमिति । एतदेवोदाहरणद्वारा स्फोरयति - तेन आजिवानित्यादि, "अञ्जीप् व्यक्ति-म्रक्षण- गतिषु" व्यक्ति: प्रकटता, म्रक्षणं घृतादिसेकः, तत्र केवलस्य नक्षण एव वृत्तिः, सोपसर्गविशेषस्य तु शेषयोरिति विवेकः । इति 'अशा, धातोः क्वसो 50 "नो व्यञ्जनस्या०" [ ४ २ ४५ ] इति नस्य [त्रकारस्थानिनो नकारस्य ] लोपे द्वित्वे पूर्वस्यानादिव्यञ्जनलोपे "अस्यादेरा:" [ ४.१.६८ ] इति अस्याकारे “घसेकस्वरात ०" इति इटि 'आजिवस्' शब्दस्य सोआजिवानिति । "भञ्जषु आमर्दने" इति 'भज्'- 55 धातोः --- बभज्वानिति "ध्वजित् सङ्गे" इति 'स्वज्' धातोरात्मनेपदित्वादात्मनेपदे काने – सस्वजानः इति । एषु कित्त्वान्नलोपः इति --- क्वसुकानयोः कित्त्वेनैवोपान्त्य नलोपः, “इन्ध्यसंयोगात्" इत्यनेन तु कित्त्वमेव न भवति संयोगान्तत्वादिति भावः । क्वसु-कानयो: 60 कित्त्वकरणस्य न केवलं नलोप एव फलमपि तु फलान्तरमप्यस्तीत्याह — ऋदन्तानां गुणप्रतिषेधार्थं चेति, अयमाशय:- किति परोक्षायां गुणविधानार्थं "स्कृच्छ्रतोsकि परोक्षायाम्" [ ४.३.८ ] इति सूत्रं क्रियते, तत्र वसौ काने च परतो गुणवारणार्थमकीति निर्दिश्यते, 65 अथानयोः कित्त्वाभावेऽसम्भवात् तत् त्याज्यं स्यात्, तथा च तयोः परतोऽपि गुण: प्रसज्येत तद्वारणायानयोः किच्वमावश्यकमिति, कृते चानयोः कित्त्वे 'अकि' इति दातव्यमेति गुणप्रतिषेधो भवत्येवेति भावः । ननु ऋदइति [ तस्मिन्नेव काव्ये तत्रैव सर्गे कौत्सऋषिमुखेन] न्तानां क्वसौ काने च परतो यदि गुणो न भवति तहि 70 प्राह । अनयोः ‘तस्थिवांसम् ' 'अधिजग्मुषः' इति रूपद्वयं किमन्यत् कार्यं भवतीति जिज्ञासामुपशमयति-35 क्वसुप्रत्ययान्तस्य, अत्र पाणिनीयाः 'छन्दोवत् कवयः । शिशीर्वानित्याद्युदाहरणेन शुशु हिंसायाम्” इति कुर्वन्ति' इति स्वीकृत्य समादधते । परोक्षावद्भावविधा- शुधातोः, "तू प्लवन-तरणयोः" इति सुधातोश्च क्वसौ नस्य प्रयोजनमाह – परोक्षावद्भावाद् द्विर्वचनादीति | "ऋतां क्ङिति " [ ४. ४. ११६ ] इति इरादेशे द्वित्वे
अनूषिवान्, अधिपूर्वस्य-अध्यूषिवानिति । "डुपचष् पाके" अतः क्वसौ अत एकारे द्वित्वाभावे इटि च पेधिवानिति । 'पच्' धातोर्णिगि 'पाचि' इति धातो: क्वसौ तस्य "घातोरनेकस्वरादाम् परोक्षायाः कृम्वस्ति 6 चानु तदन्तम्” [ ३. ४. ४६. ] इति क्वसुरूपपरोक्षाया आमादेशे क्वसुरूपपरोक्षान्तकृप्रयोगे “आमन्ता०" [ ४. ३. ८५. ] इति णेरयादेशे च – पाचर्याचकृवानिति, कृधातोः स्वसौ चकृवानिति भवति । "गम्लृ गतौ" अतः क्वसौ द्वित्वे पूर्वस्थानादिव्य अनलोपे गस्य जे, 10 “घसेकस्वरात०” [४. ४. ८२.] इति इटि "गमहन०' [ ४. २. ४४. ] इत्युपान्त्यस्यातो लुकि - जग्मिवानिति । "पां पाने" "पांक् रक्षणे" अतः ववसौ द्वित्वे पूर्वस्य ह्रस्वे "घसे० " [४ ४ ८२. ] इतीटि "ईडे त्०" [ ४. ३. ६४ ] इत्याकारलोपे च पपिवानिति । 15 अथ कानमुदाहरति पेचानः इति- 'पच्' धातोरीदि स्वात् फलवति कर्तर्यात्मनेपदे काने तस्य परोक्षावद्भावादत एकारे द्वित्वाभावे च पेचानः । एवं कृधातोगित्वात् फलवति कर्तर्यात्मनेपदे काने तस्य परोक्षावद्भावेन द्वित्वे पूर्वस्य ऋतोऽकारे, कस्य चकारे, अन्त्यस्य 20 ऋतो रेफेनस्य णे च चक्राणः इति । क्वसु-कानौ छन्दस्येवेति पाणिनीयाः, लोकेऽपि कवयो बाहुल्येन प्रयुञ्जते क्वसु-कानौ, यथा कालिदासः -
"तं तस्थिवांसं नगरोपकण्ठे, तदागमारूढगुरुप्रहर्षः । प्रत्युज्जगाम क्रथकैशिकेन्द्रचन्द्रं प्रवृद्धोमिरिवोर्मिमाली ॥"
[ रघुवंशे चतुर्थ सर्गे ] इति प्राह, रघोः स्वयंवराय भोजनगरगमनप्रसङ्गे श्लोकोऽयम् । एवं स एव -
“आशास्यमन्यत् पुनरुक्तभूतं, श्रेयांसि सर्वाण्यधिजग्मुषस्ते । पुत्रं लभस्वात्मगुणानुरूपं, भवन्तमीड्यं भवतः पितेव ॥"
25
30
૪
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशम्दानुशासने पश्वमोऽध्यायः ।