Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 2

SR No.: 008410
Original Sutra Author: Hemchandracharya
Author: Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha
Total Pages: 580
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Grammar
File Size: 19 MB

Page 498

न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
[द्वितीयोल्लासे न्यायः ३९]
दिशि भव इत्यर्थे “दक्षिणापश्चात्पुरमस्त्यम्" [६. ३. ३.] ज्ञापकोऽपीडशशिष्टप्रयोग एव, तदर्थ प्रयत्नान्तराकरणात् तस्य इति त्यणि दाक्षिणात्य इत्यत्र "सर्वादयोऽस्यादौ" [३. २. प्रयोगस्य चावश्य साधुवाहत्वात् ॥ ३ ॥ द्वन्द्वैकत्वस्यानित्यत्वे ६१.] इति प्राप्तोऽपि पुंवद्रावो नाभूदिति, पुंवद्भावे सति हि प्रमाणं च-"प्राणितूर्याङ्गाणाम्" [३. १. १३७.] इति सूत्रे 'दक्षिण' इति पुरूपप्राध्या दाक्षिणत्य इति विकृतं रूपं स्यात् । बहुवचन निर्देश एव, अन्यथा ईदृशस्थलेषु आचार्यस्य सर्व6 सञ्चानिष्टम् । यद्यपि "कौण्डिन्यागस्त्ययोः कुण्डिनागस्ती | त्रैकवचनप्रयोगस्यैव शैली दृश्यते लाघवार्थी, तथेहापि लाघ- 45 च" [६.१.१२७.1 इति सूत्रस्थे बृहद्वत्तिग्रन्थे कौण्डिन्य- वाय कवचनस्यैव प्रयोगे समुचिते बहुवचनप्रयोगो विशिष्टशब्दे निपातनात् पुंवद्भावाभाव इत्येवोक्तं न तु पुंवद्भावा- । कार्यज्ञापक एवेति प्रकृते बहुवचनप्रयोगेण द्वन्द्वैकत्वस्यानिनित्यत्वज्ञापकत्वमुक्तम् । 'दाक्षिणात्य' इति रूपं च दक्षि- | त्यत्वज्ञापनमेवेष्टमिति प्रतीयते, प्रयोजनान्तराभावात् । ज्ञापिते
णस्यां दिशि बसतीत्यर्थे दक्षिणाशब्दात् "बा दक्षिणात् । चात्र न्यायांशे बहुवचनप्रयोगः सार्थको भवति । फलं च 10 प्रथमा-सप्तम्या आः" [७. २. ११९.] इत्याप्रत्यये दक्षिणा, । 'शअदुन्दुभिवीणाः' इत्यादिप्रयोगेषु तूर्याङ्गत्वेन "प्राणि-50
तत्र भव इति विग्रहेऽव्ययाद् दक्षिणाशब्दात् त्यणि प्रत्ययेऽपि । तूर्याङ्गाणाम्" [३.१.१३७.] इति प्राप्तोऽपि समाहारसिध्यतीति न पुंचनावानित्यत्वे ज्ञापनफलं किञ्चिदस्ति, तथापि । द्वन्द्वो नाभूत्, एतच्च प्राचां मतं, स्वमतं तु विवरणे प्रपञ्चलघुन्यासकारादिभिज्ञापितोऽयमर्थ इति तदनुसृत्यास्माभिरपि । यिष्यते ॥ ४॥ दीत्वस्यानित्यत्वे प्रमाण च 'स्फूर्ज-उर्ज-उर्ण
स्थापितः । युक्तं च "दक्षिणापश्चात्पुरसात् त्य"[६.३.१३] प्रभृतीनां कृतदीर्घाणामेव धातुषु पाठः, अन्यथा हस्वपाठेऽपि 15 इति सूत्रेऽव्ययाभ्यां साहचर्यादव्ययस्यैव दक्षिणाशब्दस्य "भवादे मिनो दीर्घा वाऱ्याञ्जने" [२. १. ६३.] इति 55
ग्रहणम्, दिग्याचकस्य सर्वनाम्नो ग्रहणे हि सूत्रेऽपि दक्षिय- सूत्रेण दीर्घ सिद्धे दीर्घपाठो व्यर्थ एव स्यात् , तथा च दीर्घपश्चात्' इति रूपेण कृतबद्धावस्यैव निर्देशः समुचितः स्यात् , i पाठो दीर्घस्य व्यभिचरितत्वं ज्ञापयति, स्फूर्जादीनां च दीर्घतत्रापि पुंवद्भावानित्यत्वाश्रयणाङ्गीकारापेक्षया स्वव्ययस्यैव । स्यान्यभिचारार्थ दीर्घपाठः स्वाशे चरितार्थः । फलं च कूदते
ग्रहणमुचितम् । यद्यपि तत्र सूत्रे बृहद्धृत्तावुभयथापि रूप-' इत्यर्थे "रम्यादिभ्यः कर्तरि" [५. ३. १२६.] इत्यनेन 20 सिद्धिः प्रदर्शिता, न च पुंवद्भावस्य चर्चा कृता, अव्ययस्यैव भने कृते 'कुर्दनः' इति प्रयोगसिद्धिः। किञ्च "गुवै उद्यमे" 60
ग्रहणमिति च मतान्तरत्वेन स्थापितम् , तथापि "कौण्डि- इत्यस्मात् "णिन् चावश्यकाधमण्ये" [५. ४. ३६.] इति न्यागस्त्य." [६. १. १२७.] इति सूत्रे निपातनात् पुंव-णिनि स्त्रियां ड्यां गुर्विणीति प्रयोगे "भवादे मिनः" [२. भावं कथयता प्रकृतेऽपि रूपस्योभयथा सिद्धिं दर्शयताऽस्य । १. ६३. 1 इति दी? नाभूत् । नास्य न्यायस्यानित्यत्वज्ञापन्यायांशस्यानावश्यकत्वं स्पष्टमेव सूचितं प्रतीयत इति ! नावश्यकता, अनित्यस्यानित्यत्वे च नित्यत्वमेव लब्धं स्यादि25 विचारणीयं सूरिभिः ॥२॥ एकशेषस्यानित्यत्वे ज्ञापक , त्यनित्यत्वमेव व्याहन्येत । अनित्यत्वं हि क्वचिदप्रवर्त्तमानत्व-65 - यथा-'तदतदात्मक तत्त्वमातिष्टन्ते जैनाः' इति, भयं । मेव, तेनैवेष्टस्थले प्रवृत्तेरनिष्टस्थले चाप्रवृत्तः सिद्धत्वेनानित्य
च शिष्टप्रयोग एकशेषस्यानित्यत्व एवोपपद्यते, अन्यथाऽत्र स्वज्ञापन व्यर्थमेव स्यादिति ५॥३९॥ "त्यदादिः" [३.१.१२८.] इत्येकशेषेण तदात्मकं तत्व-.......... मित्येव प्रयोग उपपन्नः स्यात् । सति चानित्यत्वे तश्चातच
स्थानिवद्भाय-पुंवद्भावैकशेष-द्वन्द्वैकत्व30 तदते, ते मात्मा स्वरूपं यस्य तत् तदतदात्मकमिति तदतदोः
दीर्घत्वान्यनित्यानि* ॥ ३९ ॥ सह प्रयोगः सिद्धो भवति । अत्रातिष्ठन्ते इति “प्रतिज्ञायाम्" त०-अत्र न्याये पञ्चांशाः, प्रत्येक ज्ञापकफलादीनि वृत्तौ 70 [३. २. ६५.] इत्यात्मनेपदम् , तच्छब्दस्य सर्वनामत्वात दर्शितानि । वस्तुतस्तु स्थानिवद्भावानित्यत्वमात्रमत्र सूत्राक्षरज्ञातेनात्र-सत्व, नित्यत्व, सामान्यात्मकत्वम् , अभिलाप्यत्वं प्यत्वाद् दृढम् , अन्यान्यनित्यत्वानि नातिप्रयोजनकानि, तचाप्रे चोच्यते, अतच्छब्देन च तद्विपरीतमसत्वमनित्यत्वं विशेषा- ! स्फुटीकरिष्यते । इत्थरूपेण ज्ञापन स्थानिवद्भावानित्यत्वं 35 स्मकत्वमनभिलाप्यत्वं चेति सर्ववस्तूनां सत्त्वनित्यत्वादिधर्मेषु । चान्यैरपि वैयाकरणैः खीक्रियते । तथा च पाणिनीये तन्त्रे स्थाद्वादं जैनाः प्रतिजानत इति वाक्यार्थः । “स्यदादिः" । "उपान्त्यस्यासमानलोपि." [४. २. ३५.] इति सूत्रस्थपर्य-75 [३. १. १२०.] इति सूत्रेण च त्यदादेरन्येन सह द्वन्दू-: दस्यमानार्थकं "नाग्लोपिशास्वृदिताम्" [पा० सू० ८. ४. २.] प्राप्तावेकस्य त्यदादिशन्दस्य शेषोऽपरस्य च लोपः क्रियते, । इति सूत्रं पृथगारभ्यते, तत्रापि महाभाष्ये एवमेव स्थानिवद्भाव
अत्र च तच्छब्दस्त्यदादिः, अतच्छन्दश्च तदन्य इति तस्य । साधनं दृश्यते । तथाहि-तत्रयो ग्रन्थः-"अग्लोपिप्रतिषेधा40 लोपः प्राप्तः, परमेकशेषस्यानित्यत्वान भवति । तदनित्यस्वे । नर्थक्यं च, स्थानिवद्भावात्" [वार्तिकम् ], “अग्लोपिप्रति.