Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 2

SR No.: 008410
Original Sutra Author: Hemchandracharya
Author: Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha
Total Pages: 580
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Grammar
File Size: 19 MB

Page 457

[द्वितीयोल्लासे न्यायः २१] न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
१४१
Marwari
maavariomarwarmaMIAAAAAmruta
न्तरमेवानुसतव्यं न्यायस्य खमतसिद्धत्वप्रतिपादनाय ॥ अथ ! मान इति तच्यायसहकारेणाडागमसहितपिबतेः पिबतिग्रहणेन *निर्दिश्यमानस्यादेशाः स्युः *इति न्यायो विचार्यते । अस्य फलं | ग्रहणे तस्य [आगमसहितस्य] पिबादेशो न भवति । यत्र च हस्खस्योतु वृत्तायुक्तमेव, ज्ञापकं च नोक्तमस्य न्यायस्य प्रकृतन्यायेऽन्त- च्चारणे दीर्घस्यापि कार्य भवति तत्र खसंज्ञाबोधकशास्त्रसहकारेण
र्भावस्य करिष्यमाणत्वात् । यदि च वृत्तिशेषदर्शितदिशाऽस्य , दीर्घस्योपस्थितिरिति शास्त्रान्तरासहकारेणोपस्थितिविषत्वाभावात् 5न्यायस्य न प्रकृतन्यायगतार्थत्वं तर्हि ज्ञापकमप्यत्र अन्वेषणीय- तादृशस्थले दीर्घस्य निर्दिश्यमानत्वं न स्यात् , यथा-"ईश्वाव- 45 मेव । तचेत्थं लभ्यते-“यखरे पाद:."[२.१.१०२.]इत्यादौ ! वर्ण स्यानव्ययस्य" [४. ३.१११.] इत्यादाविति न शङ्कयम् , 'पाद्'शब्दस्तदन्तस्योपस्थापकोऽपि, ततः परा स्थानार्था विभक्तिः तत्र वर्णग्रहणाजातिपक्षाश्रयणाद् वा दोषाभावात् । ननु खप्रकृतिमेव स्वार्थेन योजयति, ततश्च विधेयेन सह षष्टीप्रकृतेरेव । शास्त्रान्तरसहकारेणोपस्थितिविषयस्य निर्दिश्यमानत्वाभावे देवी
सम्बन्धो न तु तदन्तस्यानुचारितस्य "उच्चारित एव शब्दः मञ्चतीत्यर्थे देवीशब्दस्यान्तस्य “सर्वादिविश्वग्देवाद्रिः क्यचौ" 10 प्रत्यायको नानुच्चारितः" इति न्यायसहकारात् । अथवा 'पादः' [३. २. १२२.] इति डव्यादेशो न स्यात्, तत्र हि क्यञ्च-50
इत्यादौ सर्वत्र स्थानिनस्तन्त्रेण निर्देशः, तथा च पादन्तस्य पाद | विति सप्तम्या निर्देशादव्यवहितपूर्वस्य "सप्तम्या पूर्वस्य" [.. आदेशो भवतीत्यर्थेन निर्दिश्यमानस्यादेशा भवन्ति इति न्यायः | ४. १०५.] इति परिभाषाबलाद् बोधे सूत्रे देवशब्दे श्रूय. फलतः सेत्स्यति । अथवा “किरो लवने"[४. ४. ९३.]! माणायाः पञ्चम्याः षष्ठीप्रकल्पने देवशब्देन च देवीशब्दस्योप
इत्यादयो निर्देशा एवं प्रकृतन्यायज्ञापकाः, अन्यथा "ऋतां ! स्थितिः*नामग्रहणे लिङ्गविशिष्टस्यापि इति न्यायरूपशास्त्रान्तर15 कितीर" [४. ४. ११६. इत्यनेन ऋदन्तस्य सम्पूर्णस्य स्थाने | सहकारेणैवेति शास्त्रान्तरासहकारेणोपस्थितिविषयत्वाभावादिति 55 इरादेशे निर्देशासंगतिः स्पष्टेच । न च पूर्वमिदं ज्ञापकं *श्रुताऽनु- | चेत् ? अत्रोच्यते-षष्टीप्रकृतिविशिष्टत्वं निर्दिश्यमानत्वम् वैशिष्टय मितयोः इति न्याये योजितमिति वाच्यम् , "ऋता कितीर" | च स्वजन्योपस्थितिविषयत्व-खजन्योपस्थितिविषयपूर्ववर्णाघटि
४. ४. ११६.इत्यस्य *श्रुतानुमितऋन्यायज्ञापकापेक्षया | तत्वैतदुभयसम्बन्धेन, तथा चात्र पक्षे शास्त्रान्तरासहकारेण प्रकृतज्ञापकस्योपन्यस्तत्वात् । वस्तुतस्तु "ऋता कितीर" | षष्ठीप्रकृतिजन्योपस्थितिविषयतायाः परित्यागेन प्रकृते दोषाभावः। 20[ ४. ४. ११६. ]इत्यत्र *श्रुतानुमित न्यायस्य न प्रसरोऽपि | "विशेषणमन्तः" [७.४. ११३. ] *आगमा यद्गुणीभूताः* 60
तु *निर्दिश्यमान न्यायस्यैवेति वृत्तिशेषे निर्णीतत्वेनास्य[ 'किरो | इति शास्त्रद्वयसहकारेणोपस्थितस्य तदन्तरूपस्यागमसहितरूपस्य लवने' इति निर्देशस्य ]प्रकृतन्यायज्ञापकत्वस्यैवौचित्यात् । तथा | वार्थस्य व्यवच्छेदायैव हि शास्त्रान्तरासहकारेणेति निवेशितमाच *निर्दिश्यमान न्यायं विनाऽनुपपद्यमानः 'किरः' इत्यादि- सीत् , तस्य चार्थस्य प्रकृतपरिष्कारेणैव व्यवच्छेदस्य कृतत्वात् , निर्देशस्तभ्यायस्य ज्ञापनायालमिति स एव ज्ञापकत्वेनादरणीयः। तथा हि-'द्विपदा' इत्यादौ तदन्तविधिना 'द्विपाद्' इति समु25 अत्र निर्दिश्यमान-सूत्रे उचार्यमाणम्-उच्चार्यमाणसजातीयमेव, | दायस्य पदादेशः प्राप्तः स वारणीयः, तत्र षष्ठीप्रकृतिविशिष्टत्वं 65
उच्चार्यमाणावयवरूपमेव वेति बोध्यम् । सूत्रे उच्चार्यमाणस्य | ‘पाद्' इत्यस्यैव, न तु द्विपादित्यस्य, षष्ठीप्रकृतिपादशब्दजन्योपकार्ययोगित्वाभावादुच्चार्यमाणसजातीयपर्यन्तानुधावनम् । यत्र स्थितिविषयः ‘पाद्' इति, तत्पूर्ववर्णो द्विशब्दघटकेकारः, तद“षष्ठयान्त्यस्य"[७. ४. १०६.]इति परिभाषादिबलादुच्चार्य- | घटितत्वाभावाद्, इति न तस्य निर्दिश्यमानत्वम् ; एवम् 'अपि
माणसजातीयस्यापि कार्य न भवति तदर्थमुच्चार्यमाणावयवरूपमेव | बद्' इत्यत्र *आगमा यद्गुणीभूताः * इति न्यायवशाद् यद्यपि 30 वेति पक्षान्तरोपादानमिति विवेकः । उच्चार्यमाणसाजार्स तु "श्रौति-कृवु-धिवु०" [४.२.१०८.] इति सूत्रघटकषष्ठीप्रकृति-70
समानानुपूर्वीकत्वमेव, तथा च सूत्रोचार्यमाणसमानानुपूर्वीकस्यैव | विशिष्टत्वम् 'अपा'इत्यस्यापि तथापि तत्र वैशिष्टयघटकद्वितीयक्वचित् तदवयवरूपस्यैव वा आदेशो न तु प्रमाणान्तरेण प्रतीय- | सम्बन्धाभावान्न पिबादेशः, तथा हि-पाशब्दः षष्टीप्रकृतिः, तमानस्येति फलति । तथा च प्रतीयमानस्य कार्याभावबोधकोऽयं | जन्योपस्थितिविषय'पा'शब्दपूर्ववर्णाागमविहिताकारघटितत्वेन न्यायः, तथा च निर्दिश्यमानत्वं शास्त्रान्तरासहकारेण षष्ठीप्रकृति- | तदघटितत्वाभावात् । तथा च "विशेषणमन्तः"[७.४, ११३.] जन्योपस्थितिविषयताश्रयत्वमिति फलति । "य-खरे पादः" *आगमा यद्गणीभूताः इत्युभयशानसहकारेणोपस्थितार्थस्य 15 [२. १. १०२.] इत्यादौ पादन्तस्येत्यर्थो “विशेषणमन्तः" व्यवच्छेदः प्रकृतपरिष्कारेण सिद्ध इति शास्त्रान्तरासहकारेणोप[७. ४. ११३.]इति शास्त्रसहकारेणैवोपतिष्टतीति तत्सहकारेण स्थितिविषयत्वनिवेशे फलाभावेन *नामग्रहणे लिङ्गविशिष्टस्यापि* लब्धोऽर्थों न निर्दिश्यमानोऽपि तु 'पादः' इति षष्ठीप्रकृति पादू' । इति न्यायसहकारेणोपस्थितिविषयदेवीशब्दस्य निर्दिश्यमानत्वे
इत्यानुपूर्वीरूप एव निर्दिश्यमान इति तस्यैवादेशो भवति, एवम् | बाधाभावात् तस्याप्यन्तस्य डयादेशः सिद्ध इति । अपरे तु-एवं 10 *आगमा यद्गणीभूताः इति न्यायेन लब्धोऽर्थोऽपिन निर्दिश्य- | निर्दिश्यमानत्वपरिष्कारेऽपि 'सजुषः सजूः-सजूःसजूः' इत्यादौ 80