Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 2

SR No.: 008410
Original Sutra Author: Hemchandracharya
Author: Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha
Total Pages: 580
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Grammar
File Size: 19 MB

Page 455

[द्वितीयोल्लासे न्यायः २१]
न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुश्चयः ।
च "विशेषणमन्तः" [७.४.११४.] इति परिभाषाबलेन | तनिर्णयाय औतविधेबलवत्त्वबोधनाय न्यायोऽयं प्रवत्तेत, ऋकारान्तस्य समुदायस्य स्थानित्वम् , आदेशश्चानेकवर्ण इरिति | इह च श्रौतौकारविधानस्यानुमितडीविधानस्योभाभ्यामाभ्यां "अनेकवर्णः सर्वस्य" [७. ४. १०७.] इति परिभाषया | विकल्पार्थसम्बन्धस्य च परस्परविरोधाभावेन प्रकृतन्यायप्रवृत्तेसर्वस्य स्थाने स्यादिति तनिवारणायास्य न्यायस्य सत्ताऽऽवश्य-रेवाभावानास्ति न्यायानित्यत्वाश्रयणफलमिति । प्रत्युत "मनोरी 5 कीति न्यायमिममाक्षिपति, येन विना यदनुपपन्नं तेन | च वा" इत्यत्र चकारेण पूर्वानुवृत्तैकारेण सह ड्यपि समुच्चीयत 45 तदाक्षिप्यते' इति न्यायात्" इति । अत्रेदं वक्तव्यं-यावदा- । इति औकारकाराभ्यां सहैव ड्यपि समुचित इति सन्नियोगचार्यस्या सूत्रकृतः ] किमपि तादृशं वचन प्रमाणतया नोपन्य- | शिष्ट इति सनियोगशिष्टानां सह वा प्रवृत्तिः सह वा स्यते येन ऋकारमात्रस्येरादेशोऽभिमत इति तावत् केवलमनेन | निवृत्तिः* इति न्यायेनौकारकारादेशाभावे ड्याः प्रवृत्तिनैव [ ऋतामिति ] निर्देशेन न्यायो ज्ञापयितुं न शक्यते, न्यायेन | स्यादिति तदर्थ न्यायानित्यत्वाश्रयणमनावश्यकमेवेति । किञ्च 10 विना तादृशनिर्देशस्यानुपपद्यमानत्व विरहात् । तथा च न्याय- ! न लक्ष्यदर्शनमात्रेणानित्यत्वं भवति, किन्तु तज्ज्ञापनार्थमपि 50
ज्ञापनाय "किरो लवने" [४.४.९३.] इत्यादयो निर्देशा प्रमाणमपेक्ष्यते, इत्यनित्यत्वज्ञापकप्रमाणानुपन्यासादप्यनित्यएवोपन्यसनीया यशवश्यं ज्ञापकनिर्देशाग्रहः स्यात् , तथा हि- त्वमाश्रयितुमयुक्तमिति । निर्दिश्यमानस्यैवादेशाः स्युः* "ऋतां वितीर" [४. ४. ११६.] इति प्रकृतनिर्देशे सति । इत्यपि न्यायान्तरमन्यैः स्वीक्रियते, तत्फलं चेत्थं वय॑ते 'किरः' इत्यादयो निर्देशा नोपपद्यन्ते, तथा निर्देशे समस्तस्य यथा-“यस्वरे पाद:०" [२. १. १०२.] इत्यत्र पाद इत्यस्य 15 धातोरिरादेशप्रसादिति तथा निर्देशोऽनुपपत्रः सन् ऋकार- पादन्तस्येत्यर्थः, स चार्थोऽधिकारलब्धस्य 'माम्नः' इति पदस्य 55
मात्रस्यादेशलाभाय प्रकृतन्यायं ज्ञापयितुं प्रभवेत् । ज्ञापिते विशेषणसामर्थ्यालधः “विशेषणमन्तः" [७. ४. ११३.] चास्मिन् न्याये श्रुतस्य ऋकारस्यैवेविधिर्भवति, न त्वनुमितस्य | इति परिभाषासामात्, ततश्च पदादेशस्यानेकवर्णत्वात् ऋदन्तस्य, अदन्तस्यानुमितत्वं च "विशेषणमन्तः"[७. ४. | “षष्ठ्यान्त्यस्य" [७.४.१०६.] इति परिभाषां बाधित्व ११३.1 इति परिभाषालभ्यत्वेनैव, सा हि परिभाषा विशे- | "अनेकवर्णः सर्वस्य" [७. ४. १०७.] इति परिभाषया 20षणरूपं लिङ्गमभिलक्ष्य तादृशमर्थ बोधयतीति तल्लभ्यस्यार्थ- पादन्तस्य नाम्नः सर्षस्य पदावः प्रामोति, इष्यते तु 'पाद्' 60 स्यानुमितत्वम्, ततोऽनुमितस्य ऋदन्तस्य सम्बन्धी विधिः इत्येतावत एव, तच्च प्रकृतन्यायसाध्यम् , तस्यैव [पाग्छब्दश्रुतस्य ऋकारस्य सम्बन्धिनो विधेरपेक्षया निर्बल हति न स्यैव ] सूत्रे निर्देशात् । यथा द्वौ पादावस्येत्यर्थे बहुवीही भवति, किन्तु ऋकारस्यैव भवतीति स निर्देशः ["किरः' इति द्विपादिति “पात् पादस्याहस्त्यादेः" [७. ३. १४८.] निर्देशः] उपपद्यते । एवं 'तीर्णम्' इत्यादयोऽपि प्रयोगाः | इत्यनेन पादस्य पादावात्, ततष्टायां 'द्विपदा' इति, 25 सिध्यन्ति । अयं च न्यायोऽनित्य इति प्राचीना आहः । अत्र “यस्वरे पाद:०" [२. १. १०२.] इत्यनेन 65 अनित्यत्वफलं चेत्थं वर्णयन्ति-"अस्य चासार्वत्रिकत्वात् "पादु' इत्येतावन्मात्रस्य पदादेशः । किन्वयमपि न्यायः "मनोरी च वा"२.१.६१.] इत्यत्र वाशब्दो डीप्रत्यये ! [*निर्दिश्यमानस्यादेशाः स्युः इति ] प्रकृतन्यायान्तर्भूत एवं पूर्वाधिकारादनुवृत्ते सम्बध्यते, न स्वीकारे श्रुते, तेन मनो- | न तु पृथग्भूतः, तदर्थस्याप्यनेन संग्रहात् । कथमिति चेत? र्भार्या धवयोगे “मनोरौ च वा" [२. ४. ६१.] इति था | इत्यम्-".
| इस्थम् -“यस्वरे पाद:०" [२. १. १०२.] इत्यत्र पाद 30डयां, ङीयोगे औदतोश्च-मनावी, मनायी, मनुरिति त्रैरूप्यं |
| इति श्रूयते, 'नाम्नः' इति पदं च पूर्वाधिकारानुवृत्तम् , तच 70 सिद्धम् , मो चेत्यस्य वाशब्दसम्बन्धने तु डीप्रत्ययस्य नित्यमेव ।
। विशेष्यम्, 'पादः' इति च विशेषणमिति तद्विशेष्यबलाविह भवनात्-मनावी, मनायी, मन्वी इति त्रैरूप्यं स्यात्" इति ।
"विशेषणमन्तः" [७.४. ११३.] इति न्यायात् पादन्त
स्येत्यर्थी लभ्यत इति तस्कृतं पदादेशविधानमनुमितेन सम्बद्धअस्यायमाशयः-"मनोरौ च वा" [२. ४. ६१.] इति सूत्रे
मिति प्रकृतन्यायेन श्रौतविधेबलवत्त्वबोधनादेव श्रुतस्य औकार एव श्रुतोङी च प्रकरणलब्धवादनुमितः, तत्सम्बन्धि
पाद एवादेशः सेत्स्यतीति तदर्थोऽनेन संगृहीत इति तदंश-15 35 विधिना सह वाशब्दार्थस्य सम्बन्धो न स्याद यदि प्रकृतन्यायो
भूत एवायं न्याय इति स्वीकर्तव्यम् । अंशत्वं चास्य ऽनित्यो न स्वीक्रियेत । तथा च डीविधानं नित्यमेव स्यात्, निर्दिश्यमानन्यायस्य तस्याप्यतया । तथाहि-प्रकृतन्यायः औकरिकार विधानमेव विकल्पे न स्यादिति प्रकृतन्यायस्यानित्य- श्रितानमितन्यायः आदेशविधौ प्रत्ययादिविधौ च सर्वत्र स्वमाश्रित्य ब्या सहापि विकल्पार्थसम्बन्धोऽभिप्रेय इति तद- प्रवर्तते, निर्दिश्यमानन्यायश्व केवलमादेश विधावेवेति तस्य
भावोऽपि [डया अभावोऽपि पक्षे सिध्यतीति । अत्रेदमुच्यते-! व्यापकत्वमस्य व्याप्यत्वमिति सदंशभूतत्वमस्य स्पष्टमेवेति 40 श्रौतसम्बन्धानुमितसम्बन्धयोर्विध्योः परस्परविरोधे प्राप्ते हि | प्राचीनाः । वस्तुतस्तु न तेन न्यायेनास्य [निर्दिश्यमानन्या-80
मनाया, मन्वी इतित्व नित्यमेव । विशेष्यम्, पति पदं च पूर्वा