Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 2

SR No.: 008410
Original Sutra Author: Hemchandracharya
Author: Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha
Total Pages: 580
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Grammar
File Size: 19 MB

Page 439

[द्वितीयोल्लासे न्यायौ १३-१४ ] न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
१२३
रेण व्यवधानाद् द्वित्वे पूर्वस्योकारस्य "ओम्तिस्था पवर्गे- | नाव्यवधानमिति नद्धयोपादानलभ्यः । स्पष्टं चेदं तत्रैव [ सिद्धा-40 ऽवणे" [ ४. १. ६०. ] इति इत्वं न भवति, यतो न्तकौमुद्यां ] ध्वनितं दीक्षितेन । एवं च येन नाव्यवधानमिति अव्यवहिते 'यियविषति' इत्यादिलक्ष्यस्थे उकारे सूत्रस्य नद्धयोपादानस्यैव सार्थक्यप्रदर्शनं यदि प्राचीनानामभिप्रेतं स्यात् ["ओजीन्तस्थापवर्गेऽवणे"इत्यस्य ] चारितार्थ्यसत्वेन व्यव- तर्हि भिनत्तीत्यादौ गुणव्यावृत्तिरेव प्रदर्शनीया स्यान्न तु जुज्याव. 5 हितप्रवृत्तेरवर्जनीयवाभावेनावश्यव्यवधान मिह नास्ति, ततश्च यिषतील्यादावित्वाद्यप्रवृत्तिरिति विभावनीयं सूरिभिरिति । एतच्याये जुज्यावयिषतीत्यत्र व्यवहितान्तस्थाया ग्रहणं न भवतीति "स्वरादुतो गुणादखरोः" [२. ४. ३५.] इति सूत्रस्य तत्रत्य- 45 नान्नेत्वप्रवृत्तिः । इमं चार्थं प्राचीना येन नाव्यवधानमिति | खस्वर्जनस्य च ज्ञापकत्वोपन्यसनं दिङमात्रप्रदर्शनाय । एवंकिमित्येवं रीत्या पदकृत्यप्रदर्शनेन सूचयन्ति, तच न चारु- | भूतानां शास्त्राणां प्रणनयनेनाचार्यस्येयं शैली लक्ष्यते यत्
'येन नाग्यवधानम्' इतीयतोंऽशस्याभावे न्यायस्वरूपं किं | "सप्तम्या पूर्वस्य" [७. ४. १०५.] इत्यादिशास्त्रेषु सविशेषण10 स्यात् ?, व्यवहितेऽपि स्यादित्येतावदेव । तथा च सर्वस्य | स्योद्देश्यस्याव्यवहितत्वं निमित्तेन लक्ष्यते । तथा चोपान्ये हि ।
शास्त्रस्य व्यवहितेऽपि प्रवृत्तिः स्यात्, न च तदिष्टं न चापि | अन्त्यं विशेषणत्वेन स्वरूपमध्यप्रविष्टमिति तयवधानं न गण्यते 50 तन्त्र किमपि मानम् । तथा च न्याय एव किमर्थ इति व स्वरूपस्याव्यवधायकत्वस्थ *खाङ्गमव्यवधायि* इति न्यायेतस्य प्रश्नस्याशयोऽवधारणीयः, तथा चैतन्यायलक्ष्यासिद्धिरेव | नैव लाभात् । एवं "खरादुतो गुणात्"१२. ४. ३५.] तत्र दोषत्वेन प्रदर्शनीयाऽव्याप्तिदोषस्यातिव्याप्तिदोषापेक्षया | इत्यादावेकस्मिन् गुणवाचके शब्दे खरात् परत्वं स्वररूपस्यो15 प्राबल्यात् । यदि च समुदायद्वाराऽवयवे प्रश्नः 'नञ्- कारस्य कथ्यमानं स्वरान्तरसमानकालि कमात्रावद्वर्णाव्यवधाय.
द्वयोपादानं किमर्थम्' इतिरूपस्तदा साध्वेच, तथा सति । कत्वं लक्षयतीति व्यजनद्वयव्यवधाने मात्राकालव्यवधानान्न प्रबृ-65 प्रागुक्कामदाशयस्यैव स्थैर्यात् । अयं च शास्त्रसामाक्षिप्त- तिरिति, ततश्च न्यायोऽयं नापूर्वार्थज्ञापक इत्यलम् ॥ १३ ॥ इति नानैकान्तिकः ॥१३॥
*ऋकारापदिष्टं लकारस्यापि ॥१४॥ *येन नाव्यवधानं तेन व्यवहितेऽपि स्यात् * ॥१३॥
सि०-अकारेण अपदिश्यते इति ऋकारापदिष्टं कर्मणि 20 तक-यत्रोपान्त्यस्य कार्य विधीयते तत्र निमित्तस्य सप्तम्या
क्तः, तथा च कारमुच्चार्य विधीयमान कार्य तृकारस्थापि निर्दिष्टस्याव्यवधान न संभवतीति किं तत्र "सप्तम्या पूर्वस्य"
भवतीति शेषः । अयं च न्यायः "दादामध्यस्य गुरुवैकोऽन-60 [७.४.१०५.] इति परिभाषाशास्त्रबाध उत विधिवैयर्थ्य
न्त्योऽपि लनृत्" [७. ४.९९.] इति सूत्रे लुग्रहणेन ज्ञाप्यते। मेव?, “खरादुतो गुणादखरोः" [२. ४. ३५.] इत्यादी
तथाहि-ऋकारवर्जस्य स्वरस्यानेन भुतो विधीयमान लकारखरातू परत्वमुकारस्य गुणवाचकशब्देष्वदृष्टमिति विधिवैयर्थ्यम.
स्यापि स्वभावत एव सिद्ध इति लकारस्य पुनस्तत्र ग्रहणं तस्य 25 तथा च भेत्तत्यादी "लघोरुपान्त्यस्य" [४. ३. ४.] इत्यादी
ऋकारवर्जनेन वर्जितवं द्योतयति, तञ्च तदैव संभवति यदाऽयं नामप्रवृत्तिरथ वा परिभाषाबाधात् निन्दितेत्यादावपि प्रवृत्तिः, ।
16 | न्यायः स्वीकृतः स्यादित्येतन्यायं विना सार्थक्यमलभमानम् 65 उप्रत्ययस्य च मृद्वीत्यादावप्रवृत्तिरथ वा “पञ्चम्या निर्दिष्टे परस्य"
लकार ग्रहणमेतन्यायज्ञापकम् । उक्तं चैतत् प्रकृतसूत्रे बृहद्वृत्ता [७. ४. १०४.] इति परिभाषाबाधात् पाण्डुर्भूमिरित्यादावपि
वपि । तथाहि-"लकारग्रहणमनृदिति प्रतिषेधनिवृत्यर्थम् । प्रवृत्तिरित्यव्यायतिव्याप्तिरूपदोषद्वयनिरासायायं न्यायः समा
अथ ऋतः प्रतिषेधे लुकारस्य कः प्रसङ्गः? उच्यते-इदमेव 30 श्रीयते तत्तच्छास्त्रप्रणयनसामर्थ्यात , तथा च न दोषः । अन्यैः ।
ज्ञापकमृवर्णग्रहणे लवर्णस्यापि ग्रहणं भवतीति, तेनाचीकृपदिरपि न्यायोऽयं समाश्रीयत एव, परं न्यायमध्ये न पठितः
त्यादौ ऋवर्णकार्यम् लवर्णस्यापि सिद्धं भवति" इति । अय-70 परिभाषेन्दुशेखरादौ। दीक्षितादिना च "पुगन्तलघूपधस्य च"
माशयः-ऋकारवर्जनेन टुकारवर्जनमेतन्यायेनैव लभ्यमिति पा. सू. ७. ३. ८६.] इति सूत्रव्याख्यावसरे ज्ञाप्यत्वेन स्वार्थक्याय लकारग्रहणमेतन्यायं ज्ञापयत्येव, तथा चाचीनिर्दिष्ट एव । 'येन नाव्यवधानं तेन व्यवहितेऽपि' इति कथनेन क्लपदित्यत्र पूर्वमनैमित्तिकत्वात् पूर्वम् "ऋर ललं कृपोऽकृपीटातेन तदन्येन च व्यवहितेऽपि कार्यमिति तु न शङ्कनीयम्, अव- | विषु"[२.३.९९.1 इति त तृत्वे पश्चाद द्वित्वे पूर्वस्य इयव्यवधायकव्यवधान एवं प्रवृत्तरिष्टत्वेन तेनैव व्यवहित इत्यर्थ. "ऋतोs" [४.१.३४.1 इति कारस्य विधीयमानमत्वं 15 स्यापि सामर्थ्यलब्धत्वात् , अन्यथा भेत्तेत्यादाविव भिनत्तीत्यादा- लकारस्यापि भवतीति प्रोक्तं रूपं सिद्ध्यति, अन्यथा न वपि गुणः स्यात् । तेनैव व्यवहित इत्युक्तेश्च तदन्येन व्यवधाने सिद्ध्येत् । अत्र यद्यपि वृत्तौ पख्यमानन्यायस्वरूपादन पच्चन प्रवर्तते । 'तेनैव व्यवहिते' इत्ययमर्थश्च न नवीनोऽपि तु | मानस्य न्यायस्य स्वरूपे भेदः, तथापि लवर्णस्य वाऽपि