Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 2

SR No.: 008410
Original Sutra Author: Hemchandracharya
Author: Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha
Total Pages: 580
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Grammar
File Size: 19 MB

Page 431

[द्वितीयोल्लासे न्यायः १०] न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
AIRAT
A
mtammanawwwwwww
तथैवादेशस्वीकारेऽपीति न किमपि वैशिष्टयमिति । तत्रादेशपक्षं | ईदृशस्थान्यादेशभावस्थले [अनागमकानां सागमका आदेशा समर्थयति-"बाढं युक्तम्, शब्दान्तररिह भवितव्यम् । तत्र | इति कल्पितस्थान्यादेशभावस्थले ] स्थानिवद्भावस्य न प्रवृत्तिः शब्दान्तरे शब्दान्तरस्य प्रतिपत्तियुक्ता" इति । अत्र कैयटः- स्थानीवेति श्रुतेः श्रौतस्थान्यादेशभावानुपपत्तिमूलकतया कल्य"प्रसङ्गवाची स्थानशब्दो न निवृत्तिवाची, ततश्च सन्त एवमानस्थान्यादेशभावस्थले एव तत्प्रवृत्तः, न त्वत्र केवला5 प्रयोगे नित्याः शब्दा बुद्धयन्मजननिमज्जनद्वारेण प्रतिपद्यन्ते । नुमानिके, इत्यादिना विचारेण विवृतं नागेशेन ॥ केचित् तु 45 आगमस्त्ववस्थितस्यापूर्वः क्रियमाणो नित्यत्वं विरुणद्धि" । न्यायमिमं न मन्यन्ते – “स्थानीवावर्णविधी"[७. ४. १०९.] अयमाशयः-आदेशस्थले 'स्थाने' विधीयमानः शब्दो न पूर्व- | इति सूत्रे सर्वोऽपि [ौतः कल्पितश्च ] स्थान्यादेशभावो गृह्यत शब्दस्य निवृत्तिं प्राह, किन्तु तादृशशब्दप्रयोगे प्राप्ते शब्दान्तरस्य | इति तेनैव प्रकृतन्यायार्थसिद्धिः । न चैवम् 'अपिबत्' इत्यादाप्रयोग इति प्रसङ्गरूपप्रयोगार्थकः स्थानेशब्दः । तथा च तत्र वडागमसहितस्य धातोः पिबादेशः स्यादिति वाच्यम्', *कृते10 स्थले आदेशवुद्धरुन्मजन स्थानिबुद्धनिमजनमित्य स्वीक्रियत | ऽन्यस्मिन् धातुप्रत्ययकार्ये०* इति न्यायेनादोषात् । अथवा 50 इति पूर्वशब्दस्य प्रयोग विहाय शब्दान्तरस्य प्रयोगः क्रियत | *निर्दिश्यमानस्यादेशा भवन्ति* इति न्यायेनादोषः, निर्दिश्यइत्येव तात्पर्यमिति न नित्यत्वहानिः । आगमस्थले तु तस्मिन् मानत्वं च षष्टीप्रकृतिविशिष्टत्वम्, वैशिष्टथं च स्वजन्योपस्थिति शब्दे एव किश्चिदधिकमासज्यत इति वर्णवृद्धिरूपोपजनसत्त्वाद- | विषयत्व-स्वजन्योपस्थितिविषयसमभिव्याहृतवर्णाघटितत्वैतदुभनित्यत्वं स्पष्टमित्यादेशागमयोभैद इति । ततः स्वसिद्धान्त | यसम्बन्धेन, 'श्रौति-कृवु." [४. २.१०८.] इति सूत्रस्थ15 उपसंहृतः-"आदेशास्तहीमे भविष्यन्त्यनागमकानां सागमकाः । षष्ठीप्रकृतिविशिष्टत्वं 'पा'शब्दस्यैव न त्वपाशब्दस्येत्यदोषात , bb तत् कथम् ?
तथाहि-स्वजन्योपस्थितीयविषयताश्रयत्वमस्ति पाशब्दस्य, खज“सर्ने सर्वपदादेशा दाक्षीपुत्रस्य पाणिनेः।
न्योपस्थितीयविषयताश्रयः 'पा' इति, तत्समभिध्याहृतोऽकारः, एकदेश विकारे हि नित्यत्वं नोपपद्यते ॥"
तद्धटितत्वमपाशब्दस्य, तदघटितत्वं पाशब्दस्येति लक्षणसमइति । इमे-आगमत्वेन व्यवह्रियमाणा अपि, तथा विधीय- | न्वयात् । तथा च 'अनागमकानां सागमका आदेशाः' इति 20 माना अपि, आदेशाः-आदेशसदृशाः, भविष्यन्ति । आद्यन्त- भाष्यमतेऽस्य न्यायस्य नावश्यकत्वमिति विस्तरेण प्रतिपाद-60
शब्दाभ्यां विधीयमाना इडादय आगमाः स्तादेर शित इडित्यर्थे | यन्ति । तन्मतविवेचनादिकृमिह न पाकरणिकमिति त्यज्यते, वृत्ते नित्यत्वानुपपत्तिमूलकवाक्यान्तरकल्पनया केवल तव्य'बुद्धौ | विस्तृतेप्सुभिरन्यत्र समवलोकनीयम् । यत् तु "उपसर्गात् सुगप्रसक्तायामिकारादिस्तव्यः साधुरिति बोधः, तेनात्राप्यादेश- | सुव०" [२. ३. ३९.] इति सूत्रस्थस्य 'अट्यपि' इत्यंशस्य
स्थल इव बुद्धिविपरिणामस्यैव सत्त्वेन न नित्यत्वहानिरिति । प्रकृतन्यायानित्यत्वज्ञापनस्य स्थापनाय न्यायसंग्रहमतषान्यासे 25 भावः। आगमा यद्गुणीभूताः इति न्यायस्य चात्रापि पक्षे प्रतिपादितम्-"ननु 'शिडान्तरेऽपि' इत्यधिकारेणाऽन्यव्यव-65 स्वीकार आवश्यक एवेति प्रणिदाश्यतीत्यादौ न दोषः । ये त्वत्र | धानस्याननुमतत्वादटा व्यवधाने षत्वाप्राप्तेरट्यपीति तत्रोक्तपक्षे आगमत्वं नास्त्येवेति वदन्ति तेऽतत्त्वविदः 'अनागमकानां | मस्ति, तत् कथमिदमनित्यत्वख्यापकमुक्तम् ? उच्यते-अस्थासागमका आदेशाः' इति कथनस्यासंगल्यापत्तेः। आगमस्थले ! नित्यत्वाभावे सुगादीनां ग्रहणेनासहितानामपि तेषां ग्रहणनिरवयवकबुद्धिनिमजन-सावयवकबुद्धयुन्मज्जनेनागमव्यवहार- | सिद्धेरटा व्यवधानमिति वक्तुमपि न शक्यम् , इत्यतो युक्तमेवेदम् । 30 स्यापि निधित्वात् । अनागमकानामित्यादि न मम मतमपि तु | तस्मादीयमनभावना-अभ्यषुणोदित्यादौ सुगः षत्वं तावत् 70 पाणिनेरेवेत्युक्तम्-सर्वे सर्वपदादेशा इत्यादिना । अयमाशयः- | सूरेरिष्टम् , तच्च 'शिङ्नान्तरेऽपि' इत्यधिकारेणाऽन्यव्यवधानाशास्त्रेऽवयवयोः स्थान्यादेशभावश्रवणेऽपि नित्यतानुपपत्तिमूलकः ! नुमत्यभावादडागमव्यवधाने निषिषिधानम् , तदनु *आममा समुदाययोरपि स्थान्यादेशभावः कल्प्यते । एवमागमस्थलेऽवय- यहणीभूता* इति न्यायेन पुनः प्रसूतम् , परं न्यायानामनित्य
वत्वेन विधानेऽप्यापत्तिमूलकवाक्यान्तरकल्पनेन निरवयवत्व-त्वात् सूरेविश्वासो न, तेनाडागमव्यवधानेऽपि षत्वार्थमट्यपीत्यु35 सावयत्रत्वबुद्धयोविपरिणाममात्रेणादेशत्वव्यवहारो गौमो नित्यत्व- कम्।" इति । अत्रेदमुच्यते-"उपसर्गात् सुग.”[२.३.75 रक्षणाय कल्प्यत इति । यथा वादेशस्थले उक्तरीया कल्प्यमान. | ३९.1 इति सूत्रवृत्त्यादिपर्यालोचनयाऽठ्यपील्यस्य सार्थक्येन स्थान्यादेशभावेन श्रुतस्य स्थान्यादेशभावस्य न त्यागः, तथा | प्रकृतन्यायानित्यत्वज्ञापने सामर्थ्याभावः । तथाहि-प्रकृतसूत्रार्थः सति [श्रुतस्थान्यादेशभावत्यागे सति] स्थानिवद्भावविधायक- | “अद्वित्वे... [एषां]सकारस्योपसर्गस्थान्नाम्यन्तस्थाकवर्गात् परस्य
सूत्राणामानर्थक्यापत्तिः स्यात्, तथैवागमस्थले सूत्रे श्रूयमाणा- | षो भवति, अट्यपि-अडागमे सत्यपि, अव्यवधानेऽपीत्यर्थः" 40 वयवावयविभावस्य न त्याग इति प्रकृतन्यायप्रवृत्तिरव्याहृतैव । इति, पुनश्च “शिइनान्तरेऽपीत्यधिकारादटा व्यवधाने न 80