Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 2

SR No.: 008410
Original Sutra Author: Hemchandracharya
Author: Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha
Total Pages: 580
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Grammar
File Size: 19 MB

Page 421

द्वितीयोल्लासे न्यायौ ६-७] न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
१०५
प्रवृत्तिर्नान्यथा, तेन ग्लायति म्लायतीत्यादौ न गुणः । अत स्यामो ग्रहणायेह [ “वत्तस्याम्" १. १. ३४. इति सूत्रे] एव तत्र [धातुपाठे] आह-ऐकारोपदेशवलान्नामित्वाभावाद् ' प्रकृतन्यायप्रवृत्तिरेव बृहन्यासादिग्रन्थानुकूलेति तदर्थ प्रकृतन्यागुणाभाव इति । न च सन्ध्यक्षराणां द्विमात्रलात् प्रयत्नाधिक्या-- यानित्यत्वाश्रयणमनुचितमिति । यदि च 'पातयांचकुषा, पातभावादाधिक्याभाव इति वाच्यम् , यतो विश्लिष्टावर्णवेनाधिक- याचक्रुषा' इतिरूपयस्याभिधाने दृढतरप्रमाण एव तदर्थमयं यत्न 5 योरैकारौकारयोः प्रश्लिष्टावर्णत्वेन न्यून एकार ओकारश्च भवति"। आवश्यकः, केचिदन्ये वैयाकरणा अबाव्ययत्वं नेच्छन्ति, तन्मते 45 अयमाशयः-एकारोच्चारणेऽकारस्य विश्लेषो नावगम्यते, तदु- ' च स्पैक्यमेवेति तेन मतेन सहैक्याय स्वमतेऽपि रूपैक्यमेव छारणे च विवृत्ततर एवास्य प्रयत्नः, ऐकारोचारणे तु अकारो स्वीकार्यमित्युच्यते तदा “वत्तस्याम्" [१.१.३४.] इति विश्लिष्ट एव प्रतिभासते, अतिविबुततरश्यास्यप्रयत्न इति ! सूत्रे तद्धितत्वेन प्रसिद्धप्रत्ययत्वेन सादृश्यमेव ग्राह्यमिति नास्यामः
तयोर्मात्रैक्येऽप्येकारापेक्षया ऐकारस्याधिक्यमिति । ननु यदि ! संग्रहस्यावश्यकत्वम् ; किन्तु प्रकृत[ "वत्तस्याम्" सूत्रस्थबृह10 कार्थिस्वरस्य न्यूनत्व एवं नामिसंज्ञा ततो नयतीत्यादौ च्यासग्रन्थपर्यालोचनया स्वमते रूपद्धयस्यैवेष्टत्वमिति तस्या-50
गुणो न स्यात्, तत्रेकारस्य द्विमात्रत्वेन गुणेन एकारेऽपि प्यामः संग्रह आवश्यक एवेति प्रतीयते ॥ ६॥ द्विमात्रत्वस्यैव लाभेन साम्यादिति चेत् ? न-तत्र समत्वेऽपि एकारस्य प्रश्लिष्टावर्णत्वेनाधिक्यं गुणस्येति संज्ञाप्रवृत्ती
*वर्णग्रहणे जातिग्रहणम् ॥७॥ बाधकाभावात् । न चैतदर्थ न बचनभेदस्यावश्यकता, किन्तु , सि०-'प्रत्युच्चारणं शब्दो भिद्यते' इति शब्दविदा 15 ग्लैधात्वादावैकारोपदेशबलाद् गुणस्य बाध इति वाच्यम्, सम्प्रदायेऽपि वचिच्छ्यत एव, महाभाष्ये च यत्र तत्रैतद्
आयादीनामपि बाधप्रसङ्गात् । वस्तुतस्तु-आयादेशं प्रति ऐकारस्य दृश्यते, तथा चैक एवाकारः प्रत्युद्यारणं भिन्न एव, हस्वत्वादि-55 निमित्तत्वात् तस्य बाधो न युक्तिमान् भन्यं विधि प्रत्युपदेशो- कृतभेदवानपि; एवमन्येष्वपि वर्णेषु कालभेदाद् देशभेदान ऽनर्थकः स विधिर्बाध्यते, यस्य तु विधेनिमित्तमस्ति न स गुणभेदाच भेद इत्येकस्य कस्यचिद् ग्रहणेऽन्यस्य ग्रहणं न विधिध्यते* इति न्यायात् , तथापि स्वस्वरूपविघातमात्ररूप- प्राप्नोतीति न्यायोऽयमाश्रीयते । तथा च वर्णग्रहणे-वर्णत्व20 बाधपक्षमादाय तथोक्तमिति न दोषः । अत एव वाऽरुचे- व्याप्यजात्यवच्छिन्नग्रहणे, जातिग्रहणं-जात्यवच्छिन्नसकल
बृहन्यासे पक्षान्तरमुक्तम्-"यद्वा अविद्यमानमवण येविलवर्ण- : व्यक्तिग्रहणमिति न्यायार्थः। तथा च न कालगुणस्वरादि-60 वर्जनात् सन्ध्यक्षरेषु स्ववर्णभागस्यापि सद्भावात् नामिसंज्ञा-भेदकृतो वर्णभेदः । अत्र च न ज्ञापकापेक्षा, लोकेऽपि भावः" इति । इत्थं व्याख्यायां यद्यपि “नाम्यन्तरस्था०" जातिपक्षाश्रयेण व्यवहारस्य प्रसिद्धत्वात् । तथाहि-देवः
२. ३. १५.] "न नाम्येकावरात्" [३, २. ९.] पूज्य इत्यादौ जातिविवक्षयैव सकलदेवानां पूज्यत्वं सिद्धयति। 25 "व्यञ्जनादे म्युपान्त्याद्वा" [२. ३. ८७.] इत्यादिषु नामि- यत् तु प्राञ्चः-एतल्यायसाध्यलक्ष्यसिद्धयर्थं यत्नान्तराकरणमेव
संज्ञाप्रदेशेषु सन्ध्यक्षरस्याग्रहणाद् दोषो भवति तथापि प्रथमे- एतच्यायज्ञापकमिति, तल युक्तम्-आचार्यैर्यलाकरणेनैतन्याय-65 नामिनोऽन्ते तिष्ठन्तीति व्युत्पत्त्या नाम्यन्तस्थाः सन्ध्यक्षराण्यु- साध्यलक्ष्याणामनभिधानस्यैव स्वीकर्तव्यत्वापत्तेः । आचार्योच्यन्ते, द्वितीयेऽपि-नाम्येकस्वरादित्यस्यावृत्त्या नामी एकदेशेन वारितेन हि केनचिल्लिङ्गेन तदनुक्तोऽपि न्यायादिः शक्यते
खरो यस्येति व्याख्यानात् सभ्यक्षराणां संग्रहः, तृतीयेऽपि- स्वीकर्तुम्, न तु गमकाभावेऽपि स्वतः प्रयोगान् परिकल्पया 30 प्रवेषण मित्यादौ सन्ध्यक्षरेषु पूर्वभागस्यादर्णत्वात् , उत्तरभागस्य च ' तसिद्धयर्थं यत्लान्तरानुमान युक्तम् , उक्तश्चायमर्थः पूर्वमपि ।
नामिरूपत्वान्नाम्युपान्त्यत्वाक्षतिरिति समाधयमिति स्पष्टम् “अन- । न्यायस्य कण्टेनानुक्तत्वेऽपि वर्णग्रहणेषु जातिग्रहणरूपन्याया-70 वर्णा नामी" [१.१.६.] इति सूत्रे बृहन्यासे । प्रकृतमनु- र्थस्याचार्येण "औदन्ताः स्वराः" [१.१.४.] इति सूत्रसरामः-तथा च "वेत्तेः कित्" [३. ४.५] इत्यत्रावितः बृहन्यासे स्पष्टमुक्तत्वात् , तथाहि-"इह काल-शब्दव्यवधा परोक्षायाः किवद्भावविधायकसूत्रव्यापकतासिद्धयर्थ "वेत्तरवित्" | नाभ्यां भेदो दृष्टः, यथा-असंहितायाम् “अइउवर्णस्यान्ते." 35 इति न्यासस्य न्यायप्राप्तत्वेऽपि परोक्षास्थानिकस्यामो न परोक्षाव- | [१.२.४१.] इत्यत्र कालव्यवायः "दृतिः' इत्यादौ शब्द
द्भाव इत्यर्थज्ञापनद्वारा विदाञ्चकारेत्यादौ द्वित्वाभावा दिसाधनाय | व्यवायस्तकारेण ऋकारेकारयोर्व्यवधानात् । एकत्वे तु व्यवायो 75 क्रियमाणो "वेत्तेः कित्" इति न्यासो लघुभूतो न च प्रक्रियागौरव- न दृष्टः, यथा 'अ' इति केवलोऽकार उच्चार्यते । तथोदात्तानुदामिति तेन रूपेण [परोक्षावद्भावेन ] पातयामित्यस्य त्याद्यन्तत्व- त्तस्वरितसानुनासिकनिरनुनासिकादिगुणभेदाच भेदः । तस्मात्
निमित्तकपदत्वासंभावनायाऽनुस्वारान्त्यवर्णसहितरूपयलाभार्थ- | कालादिव्यवायादुदात्तादिगुणभेदाच, नानात्वमकारादीनामपि। 40 मव्ययसंज्ञासिद्धयेऽविभक्तित्वेन सादृश्यमादाय परोक्षास्थानिक- [तथा च] यद्गुणविशिष्टस्य वर्णसमानाये पाठस्तद्गुणविशि
१४ न्यायसमु.