Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 2

SR No.: 008410
Original Sutra Author: Hemchandracharya
Author: Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha
Total Pages: 580
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Grammar
File Size: 19 MB

Page 390

७४
न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः । [प्रथमोल्लासे न्यायः ४०]
wwwmarwariwarmarnewwwwvirwwnwir.vn
ww
w
wwrammarrrrrrrrrr-~-
-------n
ner-rrrrrr------
तदाशयः । अवश्यप्राप्तिमत इव प्राप्त्यप्राप्तिमतोऽपि [ तादृश- *येन नाप्राप्ते यो विधिरारभ्यते स तस्यैव - 40 विधिं प्रत्यपि ] बाधकत्वे प्राप्तेऽयं न्याय आरभ्यते । यथा
बाधका* ॥ ४०॥ 'विद्वत् कुलम्, विद्वान् , हे विद्वन् !' इत्यादौ सर्वत्र सकारस्य | त०–नाय स्वतन्त्रो न्यायः किन्त्वपवादपदार्थबोधक इति
"सो रुः [२. १. ७२.] इति सत्वं प्रामोत्येव; एवं 'स्वनडुत् नागेशादीनां मतम् । तथाहि-*अन्तरङ्गादपवादो बलीयान्* 5 कुलम् , अनड्नान् , हे अनसन् !' इत्यादी सर्वत्र हस्य "हो धुट्- | इति न्यायमुल्लिख्य नागेशेनालेखि-"तत्रापवादपदार्थमाह-येन पदान्ते"[२.१.८२] इति ढवं प्राप्नोत्येव; "पदस्य"
नाप्राप्ते यो विधिरारभ्यते स तस्य बाधको भवतीति, तत्र 'येन 45
| नाप्राप्ते यो विधिरारभ्यते स इत्यन्तोऽपवादपदार्थः । लोके [२. १. ७९ ] इति संयोगान्तलोपात् तु 'विद्वान् , हे |
सति विरोधे बलीयसा दुर्बलस्य बाधदर्शनालोकसिद्धमेवार्थमाहविद्वन् !, अनड्वान् , हे अनड्वन् !' इत्यादावेव प्राप्नोति, नागमेन !
तस्य बाधक' इति । एवं च विशेषशास्त्रोद्देश्यविशेषधर्मावच्छिन्नसंयोगस्य भवनात्, 'विद्वत् कुलम्, स्वनडुत् कुलम्' इत्यादी
वृत्तिसामान्यधर्मावच्छिन्नोद्देश्यताकशास्त्रस्य विशेषशास्त्रेण बाध 10 तु न प्राप्नोति, धुटोऽभवनानागमाभावात् संयोगानिष्पत्तेः ।।
इति फलति । विशेषशास्त्रोद्देश्यो यो विशेषधर्मावच्छिन्नः, तत्तिर्यः 50 एवं चसति रुत्व-ढत्वयोः संयोगान्तलोपस्य च बाधनाथ "संस्- |
सामान्यधर्मः, तदवच्छिन्नोद्देश्यताकशास्त्रस्य, विशेषशास्त्रेण ध्वंसू-कस्स्वनडुहो दः" [२. १. ६८.] इति दत्वविधायकसूत्रं
विशेषधर्मावच्छिन्नोद्देश्यताकशास्त्रण बाध इति तदर्थः, सामान्यत्वं प्रारब्धम् , परन्तु तत्सूत्रमेकान्तप्राप्तिमती रुव-ढत्वे एव बाधते
व्यापकत्वम् , विशेषत्वं व्याप्यत्वम् । ननु सामान्यधर्म विशेषप्रकृतन्यायात् , न तु कादाचित्कप्राप्तिमन्तं संयोगान्तलोपम्, ।
शास्त्रोद्देश्यविशेषधर्मावच्छिन्नवृत्तित्वविशेषणं व्यर्थ, सामान्यधर्मे 15 तेन विद्वत् कुलं, स्वनडुत् कुलम्' इत्यादौ क्रमाद रुत्वं ढत्वं च
विशेषशास्त्रोद्देश्यविशेषधर्मावच्छिन्नवृत्तित्वासत्त्वे तस्य सामान्यत्वा-55 बाधित्वा दत्वमेव जातम्, 'विद्वान् , अनजान्' इत्यादौ तु
सम्भवादिति चेत् ?, न-उद्देश्यतावच्छेदकतावच्छेदकसम्बन्ध एवं दखसूत्रेण संयोगान्तलोपस्याबाधात् संयोगान्तलोपो भवत्येव ।
व्यापकतावच्छेदको ग्राह्य इति भ्रमवारणाय तत्सार्थक्यात्, ज्ञापकं त्वस्य "संस्-ध्वंस्०" [२. १. ६८.] इति सूत्रे | अन्यथा उद्देश्यतावच्छेदकावच्छेदकसम्बन्धेनेत्येवोपादीयेत, तथा कसः सन्तत्वविशेषणम् , तथाहि-कसः सकारस्य दत्वविधियथा च सम्बन्धानलेखपूर्वकं तादृशविशेषणमात्रोपादानेन कालिकाति20 सो रुत्वं बाधते तथा संयोगान्तलोपमपि यदि बाधेत तदा रिकेन येन केनापि सम्बन्धेन वृत्तिता विवक्षितेति तात्पर्यमव-60 क्वसः सन्तत्वं न कदापि व्यभिचरतीति तस्य सन्तत्वविशेषणं ! सेयम । तेन "स्वरादेर्द्वितीयः" [४. १. ४.] इत्यनेन "आव्यर्थमेव स्यात् "संभवे व्यभिचारे च स्याद् विशेषणमर्थवत्" | द्योऽश एकस्वरः"[४. १. २.7 इत्यस्य बाधः, तस्य [द्देश्यइति न्यायात्, यत् तु सन्तत्वविशेषणं कृतं तेनेदं ज्ञायते | तावच्छेदकं धात्ववयवादिभूतवरपरत्वविशिष्ट द्वितीयकवरत्वम् ,
यत्-कदाचित् क्वसःसन्तत्वं व्यभिचरत्यपि, स च व्यभिचारस्त- तच्च यद्यप्यद्देश्यतावच्छेदकावच्छेदकस्वरूपसम्बन्धेनोर्णनावेत्यत्र 25 दैव स्याद् यदि संयोगान्तलोपः प्रवर्तत, संयोगान्तलोपप्रवृत्ति- नुशब्देऽस्ति, तत्र धात्ववयवप्रथमैकवरत्वं खरूपसम्बन्धेन 65
श्चैतन्यायाधीनव, ततश्च 'विद्वान् , अनवान्' इत्यादौ दत्वा-नास्ति, किन्तूर्णिवत्यत्रास्तीति तयोः सामानाधिकरण्यस्याप्यभावेन प्रवृत्त्यर्थ कृतं सन्तत्वविशेषणमेतयोः सन्तत्वाभावप्रयोजकसंयो- व्याप्यव्यापकभावस्य सर्वथाऽभावेऽपि खघटकस्वरत्ववदुत्तरत्वगान्तलोपप्रवृत्तिज्ञापनद्वारा न्यायमिमं सूचयतीति, सन्तत्वा-सम्बन्धन प्रथमैकवरत्वस्य द्वितीयकावरे सत्त्वात् तस्य द्वितीयकभावेन विद्वानित्यादौ दत्वं न भवतीति प्राचीनमतानुसारि | खरत्वव्यापकत्वमुपपन्नम्। 30 व्याख्यानम् । एवकाररहितन्यायस्वरूपस्वीकारे, एवकारस्य नन्वत्र बाधः कः पदार्थः? न तावद् व्यापकधर्मावच्छिन्ने 70
भिन्नक्रमतया व्याख्याने घा, अवश्यप्राप्तिमतो रूत्व-उस्वयोदंत्व-: व्याप्यधर्मावच्छिन्नत्वबोधनम्, तथा सति “खरादेर्द्वितीयः" विधिर्बाधकः स्यादेव, संयोगान्तलोपश्च नावश्यप्राप्तिमानिति [४. १.४.1 इति शास्त्रीयोद्देश्यतावच्छेदक्रमादिभूतस्वरत्वं तद्विषयेऽस्य न्यायस्यौदासीन्येन "स्पर्धे" [७. ४. ११९.] व्याप्य, तद्धर्मावच्छिन्नातिरिक्तत्वस्य "आद्योऽश एकस्वरः" [४. इति परिभाषासूत्रेण व्यवस्थायां कृतायां परत्वात् “पदस्य" ' १.२.] इति शास्त्रीयोद्देश्यतावच्छेदकप्रथमैकवरत्वस्य व्यापक[२.१. ७९.] इति संयोगान्तलोपे विद्वानित्यादि सिद्ध्यति, त्वात् तद्धर्मावच्छिन्ने बोधनं स्यात् , तथा सति धातोरादिभूतो 75 सन्तविशेषणं च संयोगान्तलोपस्याबाधात् स्वत एव चरितार्थ- यः स्वरस्तद्भिन्नखरघटितो यः प्रथमैकस्वरोंऽशः, तस्य द्वित्वमिमिति न ज्ञापकम् । अन्यविधेरवश्यप्राप्तौ विधीयमानस्य त्यर्थे 'आटतुः' इत्यादौ 'अट्' इत्यस्य तथाभूतस्वरभिन्नखरघटि. शास्त्रस्य वैयर्थ्यमेव चोक्तन्यायज्ञापकमित्यवसेयम्। विशेषश्च तत्वाभावाद् द्वित्वानापत्तः, तथा अिण्णित्तद्धितत्वस्य "वृद्धिः स्वरेविवरणे विलोकनीयः ॥ ४०॥
• ब्वादेः" [७.४.१.] इति शास्त्रीयोद्दश्यतावच्छेदकस्य व्याप्य