Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 2

SR No.: 008410
Original Sutra Author: Hemchandracharya
Author: Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha
Total Pages: 580
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Grammar
File Size: 19 MB

Page 387

[ प्रथमोल्ला न्याय: ३६ ]
न्यायार्थसिन्धु · तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
एव [ "ज्याव्यधः क्ङिति ४. १.८१ ] इति सूत्र एव | प्रथमोपस्थितशास्त्रमात्रबाधेन स्वचारितार्थ्यसंभवे बाधकत्व - 40 करणीयः, कुटादौ च गणे "व्यचोऽनसि” इति गणसूत्रपाठः बीजस्यानवकाशत्वस्य क्षीणत्वात् तदन्यबाधे प्रमाणाभाव कार्यः । तथा च नानित्यत्वाश्रयणमावश्यकं भविष्यति ।
35
|
एवं ननिर्दिष्टस्यानित्यत्वमपि नावश्यकं तद्वस्येत्यत्र वकारस्य 5 द्वित्वसिद्धिर्हि तत्फलमित्युच्यते, तत्र व्यञ्जनात् परस्यैकस्यानेकस्य वा व्यञ्जनस्योचारणे भेदाभावेन द्वित्वाभावेऽपि क्षत्यभावात् । पाणिनीये तु द्वित्वे कर्तव्येऽसिद्धत्वस्याप्रवृत्यर्थं 'पूर्वत्रा सिद्धीयद्वित्वे' इति न्यायः पठ्यते । तथैव वा खमतेऽपि समाश्रयणीयं चतुर्णामित्यादावपि णकारस्य द्वित्वार्थम् । “व्याप्तौ स्सात्" 10 [ ७ २ १३० ] इति सूत्रे द्विसकारनिर्देशश्चास्य न्यायांशस्य ज्ञापकत्वेनोक्तः, स चान्यथापि चरितार्थः तथाहि - 'नृत्यन्तोइसषे” [ १. १, २५. ] इति सूत्रस्य योऽयमर्थ आक्षिप्यतेसस्य षत्वे कर्तव्ये पदसंज्ञा न स्यादिति न किन्त्रप्राप्ताऽपि पदसंज्ञा तस्य स्यादेवेति तत्र किं मूलम् ? केवलं यस्य पदसंज्ञा प्राप्ता तस्य 15 वृत्त्यन्तस्य त्वभिन्ने कार्य पदसंज्ञा नेयेवार्थः शब्दमर्यादालभ्यः । सातश्च प्रत्ययत्वेनानामत्वात् पदसंज्ञाप्राप्तिरेव नेति तस्य षत्वनिषेधार्थं द्विसकारपाठ आवश्यक एवेति न तस्य ज्ञापare संभावना । इत्थं चास्य पञ्चांशा नावश्यका इति प्रतिभाति, तथापि प्राचामनुरोधेन समाश्रितास्तत्र तत्र कार्यप्रवृत्त्यर्थमाश्री20 यन्ते चेति । पाणिनीये तन्त्रे परिभाषेन्दुशेखरेऽपि नागेशभट्टेन
।
एवास्य न्यायस्य बीजम् । “मद्विषये यद् यत् प्राप्तं तन्मया बाध्यम्” इति बाध्य सामान्यचिन्तया स्वविषयप्राप्तसर्वशास्त्र - बाधे प्राप्तेऽयं न्यायः समाश्रीयते । यथा “श्लिषः” [ ३. ४.५६. ] इति सूत्रविहितः श्लिषोऽयतन्यां सक् पुष्यादिगण- 45 निमित्तिकं "लदियुतादिपुष्यादेः परस्मै” [३. ४. ६४. ] इति सूत्रविहितमई बाधते, अतः 'अक्षित् कन्यां देवदत्तः' इत्यत्र सगेव भवति, न त्वङ्; किन्तु भावकर्मणोः " [ ३.४.६८. ] इति सूत्रविहितं जिचं न बाधते, इत्याश्लेषि कन्या चैत्रेणेत्यत्र सक् न भवति । अत्र केचित् -“उल्लासकं त्वस्य सक्- 50 भङ्-ञिचसूत्राणामेवमुपन्यासक्रम एव, तथाहि भङ्-जिचोरपवादस्तावत् सकू, तत्राप्यङ् बाधितुमिष्टो, न तु निच, तथा चारसूत्रादनु सक्सूत्रं चेत् क्रियते तदा बाध्योक्तेरनु बाधकोक्तिरिति न्यायानपेतः समर्थपक्ष आहतः स्यात्, अनिष्ट चित्रबाधोऽपि च मध्येऽपवादाः पूर्वानिति न्याय बलाहलति । एवं 55 | सत्यपि यद्वाधकोक्तेरनु बाध्योक्तिरित्यसमर्थपक्ष आहतसदेतन्न्याया देवेष्टासेद्धिर्भविष्यतीत्याशयैव" इत्याहुः । तत्रेदं विचार्यते-अडोऽपवादः स भवितुमर्हति भङा सको विषयस्य व्यापनात्, सिचोऽपवादत्वं तु न युक्तम्, जिचो भाव-कर्मणोरेव विधानात् तदतिरिक्ते कर्तरि प्रत्यये सकश्चारितासंभवात् । 60 सत्यपि सम्भवे बाधनं भवतीति भाष्योक्तपक्षमाश्रित्य तदपवादत्वव्यवस्थापनेऽपि नैवं क्रमेण सूत्रोपन्यासो न्यायमिमं ज्ञापयितुं शक्तः यतः सर्वेषामद्यतनीपरतो विधीयमानानां प्रत्ययानां परत्वाद् बाधनार्थमेव जिचः प्रकरणान्ते पाठः, प्रकरणादौ च सर्वतो व्यापकस्योत्सर्गभूतस्य सिचः पाठः, तद- 65 नन्तरं तदपवादस्य सकः, ततश्वात्मनेपद पर स्मैपदयोरुभयत्र विधीयमानस्य “णि श्रि०" [ ३. ४. ५२. ] इत्यादिसूत्रविहितस्य ङः, तदनन्तरं परस्मैपदमात्रे विधीयमानस्याङः पाठः, सर्वान्ते च भाव- कर्ममात्रविधेयस्य जिचः, इति क्रमस्यान्यथोपपत्तिसम्भवादेतेन क्रमेण पाठः प्रकृतन्यायज्ञापक इत्याश्रयि - 70 तुमशक्यम् । तस्मात् स्वचारितार्थ्याय परस्मिन् शास्त्रेऽवश्यं बाधनीयेऽव्यवहितबाधेन चारितासम्भवे व्यवहितबाधे प्रमाणाभाव इत्येवैतक्ष्यायमूलमित्यवगन्तव्यम् ।
~ANA
'यतु' इत्यारभ्य 'संज्ञा पूर्वकम नित्यम्' 'आगमशास्त्रमनित्यम्' 'गणकार्यमनित्यम्' 'अनुदात्तेत्वलक्षणमात्मनेपदम नित्यम्' 'नञ्घटितमनित्यम्' इत्यादिन्यायामुल्लिख्य तत्र तत्र ज्ञापकफलादिकं । प्रदर्श्य, तन भाष्येऽदर्शनादित्यादिना एते न्यायाः खण्डिताः । 25 ज्ञापिते चास्मिन् सम्पूर्णे न्यायेऽस्यादृढत्वमनित्यत्वं च यदाश्रितं प्राचीनैस्तदपि नोचितम्, अनित्यत्वज्ञापकस्यास्य न्यायस्यानित्यत्वे सर्वेषामेतद्विषयाणां नित्यत्वमिति फलति, तच्च स्वतः सिद्धमेवेति किं तदर्थं न्यायस्वीकारतदनित्यत्वाश्रयण गौरवेण किञ्चानित्यत्वेन हि क्वान्चित्कत्वं कादाचित्कःत्वमिति च विज्ञायते तावतैवेष्ट प्रयोगसिद्धौ 30 तदर्थं पुनरस्थाप्यनित्यत्वाश्रयणं व्यर्थमेव । तथा च समासान्तादीनां नित्यत्वं स्वतः सिद्धमेव, लक्ष्यानुरोधात् क्वचित् स्याद्वादाश्रयणादप्रवृत्तिरिति सर्वं सुस्थम् ॥ ३५ ॥
।
|
wwwww
७१
* पूर्वेऽपवादा अनन्तरान् विधीन् बाधन्ते नोत्तरान् ॥ ३६ ॥
अयमप्य नित्य एव तथा च "संयोगात्" [२. १. सि० -- पूर्व- उत्सर्गशास्त्रतः पूर्वमुक्ताः, अपवादा:बाधकशास्त्राणि, अनन्तरान् अग्रे वक्ष्यमाणबाध्यशास्त्रसमु५२. ] इतीयादेशो यथा शिश्रियुरित्यादौ " योऽनेकस्वरस्य" 75 दायमध्ये स्वान्यवहितान्, उत्सर्गान् बाधन्ते - प्रतिषिध्य स्वयं ! [ २. १. ५६. ] इत्यनन्तरसूत्रविहितं यत्वं बाधते, तथा प्रवर्तन्ते, नोत्तरान् न शास्त्रान्तरव्यवहितान् इति न्यायार्थः । | यवक्रियावित्यादौ “क्किवृत्तेरसुधियस्तौ ” [२. १. ५८. ] इति स्वचारितार्थ्याय स्वविषयव्यापके परस्मिन् शास्त्रेऽवश्यं बाधनीये व्यवहितेन सूत्रेण विहितं यत्वमपि बाधत एवेति ॥ ३६ ॥