Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 2

SR No.: 008410
Original Sutra Author: Hemchandracharya
Author: Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha
Total Pages: 580
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Grammar
File Size: 19 MB

Page 361

न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः । mirmirmwwwwwwwwwwwwwwwwwww चादित्वेनैव चादीनामुपस्थापकमिति चादित्वस्यानुपूर्वीरूपत्वाद् रिति प्रियत्रयाणामिति दीक्षितादयः । पदकार्ये प्रवृत्तौ बीजविशिष्टरूपोपादानसत्त्वात् । ननु चत्वावच्छिन्ने वात्वावच्छिन्ने मुक्तम्-'परिनिष्ठितस्य पदान्तरसम्बन्धे हीत्यादिना वृत्तौ' अनेन एवरूपेण शक्तिकल्पनायामपि स्ववृत्त्यानपूर्व्यवच्छिन्नविषयता- यस्मिन् समये गौणत्वप्रतीतिस्तस्मिन् समयेऽस्य न्यायस्य कार्योप्रयोजकत्वस्याभाव एवेति चेत् ? न-स्ववृत्तित्वं विहायानुपूर्व्यव
भाव इति सूचितम् , तेन च नामसंस्कारवेलायां गौर्वाहीक 5च्छिनत्वस्यैव लक्षणे प्रवेशात् । ननु तथा सति शक्यतावच्छेदक
इत्यादौ न गौणत्वप्रतीतिरिति न्यायप्रवृत्त्यभावादौत्वं सिद्धयति । 45 भेदेन शक्तिभेदापत्त्या सर्वधर्मावच्छिन्नस्यैकदा बोधाभाव इति
यदि च तत्रापि कदाचिन्नामसंस्कारवेलायामेव गौणत्वप्रतीतिचेत् ? न-चायन्यतमत्वावच्छिन्ने शक्तिकल्पनया शक्यतावच्छे
स्तर्हि न्यायः प्रवर्तत एवेति 'गोर्वाहीक' इत्यत्र रूपमिति केचित् । दकभेदाभावेन शक्तिभेदाभावात् । नन्वानुपूा साक्षादवच्छिन्न- ननु विभक्त्यनिमित्तकत्वांशस्यैतत्फलितत्वेऽपि स्त्रीत्वा निमित्तमुख्यविशेषताप्रयोजकपदोपादानं विशिष्टरूपोपादानमिति वक्त- त्वाशे कि प्रमाणमिति चेत् ? न-"भाज-गोण-नाग०" 10व्यम्, अन्यथा नामपदवृत्तिविषयताया नामत्वरूपानुपूर्त्या [२. ४. ३०.] इति सूत्रे नागग्रहणस्यैव तत्र मानत्वात् , 50
साक्षादवच्छिन्नत्वेन नामपदवत्त्वावच्छिन्नमुख्यविशेष्यतायाः पर- अन्यथा गजवाचिनागशब्दात् मुरूपेऽर्थे “जातेरयान्तनित्यम्परयाऽऽनुपूर्व्यवच्छिन्नत्वेन नामपदोपादानस्यापि विशिष्टरूपो-: स्त्रीशूद्रात्" [२. ४. ५४.] इत्यनेनैव कीः सिद्ध इति तस्य पादानत्वापत्तिः, उक्तनिवेशे वाद्यविशेष्यताया मुख्यविषयतात्व- ! वैयर्ये स्पष्टमेव, उक्ताशज्ञापने तु गौणे चारितार्थ्य भवतीति न विरहात् , अन्त्यायाः साक्षादवच्छिन्नत्वाभावान्न दोषः, तथा च वैयर्थ्यम् । न च तत्रापि जातेरित्यवसिद्धमारोपितगजत्वजाति16 निपातपदस्य [चादिपदस्य ] चाद्यन्यतमत्वावच्छिन्नत्वाङ्गीकारेऽपि ! प्रकारेणैव तत्र बोधादिति वाच्यम् , स्वसामानाधिकरण्य-खनिष्टप्र-55
तत्पदीयमुख्यविशेष्यतायाश्चत्वाद्यानुपूर्व्या साक्षादवच्छिन्नत्वविर- : कारतानिरूपितत्वोभयसम्बन्धेन जातिविशिष्टविषयताकबोधजनहात्, चत्वादिना साक्षादवच्छिन्नायाश्च मुख्यविशेष्यतात्वाभा- कत्वरूपजातिवाचकत्वाभावात्। गांपाठयेत्यादौ मुख्यगोपदार्थस्य वात् नामपदस्येवास्याप्युपादानं न तादृशम् , खेन साक्षादव-पाठनकर्मत्वासम्भवेन विभक्त्युत्पत्तिवेलायां प्रयोक्तृभिर्गौणार्थच्छिन्नत्वं स्वावच्छिन्नत्व-स्वावच्छिन्नावच्छेदकतानिरूपितावच्छेद्य- 'त्वस्य प्रतीतावप्यपदस्याप्रयोगेण बोद्धभिः सर्वत्र पदस्यैव गौणार्थ20 त्वाभाववत्त्वोभयसम्बन्धेन खविशिष्टत्वम् , मुख्यत्वं च विशेष्य-त्वस्य ग्रहण, 'अत्वं त्वं सम्पद्यते, अमहान् महान् भूतः' त्वद्भवती-60 तायां प्रकारत्वासामानाधिकरण्यम् । किञ्च निपातपद [चादि- त्यादौ भाष्यप्रयोगे त्वाद्यादेशदीर्धादीनां करणेन चास्य न्यायस्य पद] इव नामपदेऽपि घटाद्यन्यतमत्वावच्छिन्ने शक्यापत्तिः। पदकार्यविषयकत्वम् , अयमाशयः-यद्यपि 'गो पाठय' इत्यादौ न च घटादीनामानन्त्याचादीनां च परिसंख्यातत्वान्यायं दोष । कर्मत्वाय पाठनक्रियान्वयस्य विभक्त्युत्पत्तिवेलायामेवावश्यकत्वेन
इति वाच्यम्, चादेरप्याकृतिगणत्वेनोभयोः साम्यादिति चेत् ? ! मुख्यगोपदार्थस्य पाठनान्वयासम्भवात् गोपदस्य गौणार्थकत्वस्य 25 अत्र वदन्ति “ओत्" [पा० सू० १. १. १५. ] इति सूत्रस्थ- ! वक्तुमुचितत्वेन विभक्त्यनिमित्तकत्त्वांशस्य न फलमिति प्रति-85
महाभाष्यप्रामाण्यान्निपातपदस्य [चादिपस्य ] स्वाश्रयसङ्केतवत्त्व- । भाति, तथाप्युच्चारणानन्तरमेवार्थप्रतीतिः, उच्चारणं तु पदस्यैव, सम्बन्धेन निपातत्व-चादित्वरूपानुपूर्वीविशिष्टे शक्तिः काप्यते। 'अपदं न प्रयुजीत' इति भाष्यात् , तथा च पदत्वसियुत्तरमेव तथा च निपात [चादि पदप्रयोज्यमुख्यविशेष्यतानिरूपिता । श्रोतुर्गौणार्थत्वग्रहः, यदा च श्रोतुर्गौणार्थत्वग्रहसम्भवस्तदैव
खाश्रयसङ्केतवत्त्वसम्बन्धावच्छिता साक्षादवच्छेदकता निपातत्व- गौण-मुख्यन्यायप्रवृत्तिरिति कल्पनात्, प्रयोक्तः पूर्वे गौणार्थ30 रूपानुपूर्वीनिष्ठेति विशिष्टरूपोपादानवमुफ्पन्नम् । नामपदे च कत्वग्रहेऽपि न न्यायप्रवृत्तिः । ननु प्रयोक्तुरेव प्रयोजननिमित्त
खनिरूपितसङ्केतवत्त्वसम्बन्धेन नामपदविशिष्ट शक्तिरिति मुख्य- 'ज्ञानं भवितुं युक्तमिति तस्यैव मुख्यार्थ-तात्पर्य शास्त्रप्रवृत्तिर्गौणाविशेष्यता नामपदेनैव साक्षादवच्छिन्ना म त्वानुपूर्येति न तत्र 'र्थतात्पर्य च शास्त्राप्रवृत्तिरित्येव कल्पना ज्यायसीति विभक्तिविशिष्टरूपोपादानत्वमिति दिक् । पदकार्यत्वं च विभक्त्यनिमित्त- निमित्तकार्थे न प्रवृत्तिरिति न फलितम् , मां पाठयेत्यादौ
कत्वे सति स्त्रीत्वानिमित्तकत्वम्, अत एव "ओत औः" [१. विभक्त्युत्पत्तिवेलायामेव गौणार्थतात्पर्यस्यावश्यकत्वादिति 35 ४. ७४.] "आ अम्-शसोऽता" [१. ४.७५.] "भाजगोण- चेत् ? तर्हि 'अस्वं त्वं सम्पद्यते, अमहान् महान् सम्पद्यते' 75
नागस्थल." [२. ४. ३०.] इत्यादीनां विभक्तिस्त्रीत्वनिमित्त- | इत्यादी [युष्मच्छब्दस्य ] त्वाद्यादेश[महच्छब्दस्य ] दीर्घादीनां कत्वेन गौणेऽपि प्रवृत्तेः । तेषामुक्तरूपपद कार्यस्वाभावात् तत्रै- महाभाष्यकृता प्रयुक्तत्वेनास्य पदकार्यविषयकत्व स्वीकार्यमिति । तन्यायाऽप्रवृत्तिः। स्थौल्यगुणयोगाद् गजवाचिनागशब्देऽन्यत्र 'अत्वं त्वं सम्पद्यते' इत्यत्र चिप्रत्ययो वैकल्पिकत्वास भवति, प्रयुक्त 'नागी स्थूला' इत्युदाहृतं वृत्तौ । एवं "खयः । एवम्-अमहान् महान् भूत इत्यत्रापीति बोध्यम् , च्चिप्रत्यया40[१.४.३४.] इत्यस्यापि पदकार्यत्वाभावाद गौणेऽपि प्रवृत्ति- । भावेऽप्यारोपितसम्बोध्यत्वादिप्रकारेणैव बोधादु गौणत्व-80