Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 2

SR No.: 008410
Original Sutra Author: Hemchandracharya
Author: Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha
Total Pages: 580
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Grammar
File Size: 19 MB

Page 359

rierrormanorammarrrrrrrrrrrrrrrrrammar
न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः । commummmmmmwwwimararamannarauruwaraaaauranmar लभ्यत एवेतिन भाष्यव्याख्यानेन तदनुवृत्तिः कल्पनीया"इत्याहुः। नश्चरणाः कादयः; प्रमाणान्तरप्रतिपनार्थस्य शब्देन सङ्कीर्तनपरं स्वमते त्वेवं न सम्भवति बहिष्वपदस्यापि तत्रासत्त्वादिति मनुवादः, यज्ञकर्मणि संशितानुशंसनमित्येके, अनुकरणमित्य- 40 न्याययोरिह पाठकृतमेव पूर्वपरत्वमाश्रियानुवृत्तिः साधनीयैव : परे, अद्यतन्यां परभूतायां यौ स्थेणौ तयोरनुकथने कर्तृत्वेन गत्यन्तराभावात् । न्यायार्थे च जातस्य बहिरङ्गस्येत्युक्त्या सम्बन्धिनो ये चरणास्तद्वाचिनां शब्दानां स्वैर्द्वन्द्वोऽनुवादविषये 5 समकालप्राप्तिकस्य बहिरङ्गस्य पूर्वन्यायेनासिद्धत्वं भवत्येव, : एक एकार्थो भवति" इति, यथा-उदगात् कठकालापम् ,
अन्यथा 'अयजे + इन्द्रम्' इत्यादौ 'अयज + इ + इन्द्रम्' इति प्रत्यष्ठात् कठकौथुमम् , एषामुदयप्रतिष्ठे कश्चिदिहानुवदति, स्थिती समकालप्राप्तिकस्य बहिरङ्गस्य समानदीर्घत्वस्याऽपि तत्र प्रतिष्ठोदयौ प्रति कठादीनां कर्तृत्वेन सम्बन्धित्वम् , सूत्रे 45 स्वरानन्तयनिमित्तककार्यत्वादसिद्धत्वाभावे शब्दपर विप्रतिषेधेन . च चरणस्येति सम्बन्धसामान्यमुक्तम् , तथापि क्रियावाचकयोः
समानदीधैं कृते तन्न सिध्छन् । किञ्च समकालप्राप्तिकस्यापि स्थणोः सम्बन्धित्वं कर्तृत्वादिना कारकेण भवतीति तत्र कारक10 बहिरङ्गस्यानेनासिद्धत्वाभावयोधने “ओमाङि" [१.२. १८.] : चक्रप्रयोक्तृत्वेन कर्तुरेव सम्बन्धित्वेन ग्रहीतुमौचित्य मुख्यत्वा
इति सूत्रे आमहणस्य वैयर्यमेव स्यात् , 'अद्य+आ+ ऊढ' : दिति तादृशव्याख्यानमेतच्यायसवमूलकमेव । कर्तृत्वेन सम्बइति स्थिती समानदीर्घस्यापि स्वरानन्तर्यनिमित्तकत्वादसिद्धत्वा-न्धित्वस्य ग्रहणाच करगस्वादिना सम्बन्धिस्वे न भवति 50 भावे पूर्व दीर्घे ओत्वे च रूपसिद्धः । 'स्वरानन्तर्ये' इति पदस्य | समाहारद्वन्द्वः, यथा प्रत्यष्ठात् कठ-कलापाभ्यां कश्चिदित्यादौ। 'स्वरयोरान्तर्ये' इति यद् व्याख्यानं कृतं तत् प्राचामनुरोधेन । अत्रैतन्यायबलादेव कर्ताऽपि यन्त्र मुख्यस्तत्रैव समाहारो भवति, 15 वस्तुतस्तु-खरस्यान्यानन्तर्यमेवापेक्षितम् , तत्रान्यः स्वरो वा ! गौणत्वभाजा च कर्ता सम्बन्धे सत्यपि न भवति, यथा
भवतु व्यञ्जनं वा, न तत्राग्रहः, तथा च सति लक्ष्ये क्वचिदन्यान- : प्रत्यष्ठायि कठ-कालापाभ्याम्' इत्यादाविति । अत्र हि भावे न्तर्यनिमित्तकेऽपि कार्येऽस्य न्यायस्य प्रवृत्तिरूपपादयितुं शक्यते। प्रत्ययस्य विधानात् कठ-कालापयोः कर्तृत्वे सत्यपि भावस्यैव 55 एतच्यायज्ञापकेन च पूर्वन्यायस्यानित्यतामेव ज्ञापयन्ति केचित् , प्राधान्येन, कर्तुस्तदनुयायित्वान्न प्राधान्यमिति केचिदाहुः,
परन्तु तन्न शोभनम्-अननुगतानित्यत्वकल्पनापेक्षया वचन- तन्न सेचयामहे, द्विधा न्यायव्यापाराभावात् , एकदा हि 20 ज्ञापनस्यैव साधीयस्त्वात् ; किचैवं पूर्वन्यायस्यानित्यत्वकल्पनादेव न्यायव्यापारेण कर्तृत्वेन सम्बन्धित्वमिति लब्धं पुनः कर्तुः सिद्धे *अन्तरङ्गानपि विधीन् बहिरङ्गो यप् बाधते* इत्यादि
प्राधान्यलाभार्थ न्यायप्रवर्तनाभावात् । किञ्च भाने प्रत्यये सति न्यायानामपि वैयर्यप्रसङ्गादिति ॥ २१ ॥
कर्तुरप्राधान्यमिति कुतः समायातम् ? कर्ता हि तादृश्याम-60
वस्थायामपि कारकेषु प्रधानमेव क्रिया प्रत्यपि तस्य प्राधान्यगौण-मुख्ययोर्मुख्ये कार्य
मक्षतमेव, केवलं भावार्थकप्रत्ययेन तदनभिधानात् कथं तस्य
प्राधान्य व्याहन्येत, तथा च सति कर्मणि प्रत्ययेऽपि तत्मासम्प्रत्ययः ॥ २२॥
धान्यं न स्यात्, तत्रापि प्रत्ययेन कर्तुरनभिधानस्य सत्त्वात् , 25 सि०-गुणादागतो गौणः गुणादिति पञ्चमी हेतौ, आयूर्व- । कर्बनुकूलसंख्याधभावोऽप्युभयन्त्र समान एव, तथा च यदीह 65
कामधातोनिमर्थः, क्तप्रत्ययार्थी विषयताश्रयः, ज्ञानं चेहारो- . भावे प्रयोगः प्रसिद्धस्तहि प्रत्यष्ठापि कठकौथुमेनेत्येव भवितव्यं पात्मकं हेतुबोधकपदसान्निध्यात्,गुणपदं गुणज्ञानपरम् , तथा । विपरीतप्रयोगे प्रमाणाभावात् । लोकसिद्ध एवायं न्याय इति च गुणप्रतिसन्धानप्रयोज्यारोपीयविषयताश्रयोऽर्थः-गौणोऽर्थः, : यद्यपि नास्त्यत्र ज्ञापकापेक्षा तथापि प्राचां रीत्या ज्ञापकमपि यथा गोशब्दस्य जाड्यादिगुणनिमित्तो वाहीकार्थः 'गौवाहीका' प्रदश्यते, तथा हि-"चरणस्य"३.१.१३८.] इति सूत्रे 30 इत्यादौ, अप्रसिद्धश्च संज्ञादिरपि तद्गुणारोपादेव बुध्यते । मुख- सम्बन्धविशेषानुल्लेख एव तत्र ज्ञापकः, कर्तृत्वेन सम्बन्ध 70 मिव प्रधानत्वान्मुख्यः प्रथमः प्रधान इत्यर्थः । गौणे सथै शब्दः । एवेहेष्ट इति जानतापि लक्ष्यैकचक्षुष्केणाचार्येण सम्बन्धविशेषप्रयुज्यमानो मुख्यार्थारोपेण प्रेवर्तते, एवं चाप्रसिद्धत्वं गौण : निश्चायकस्य कादिपदस्याप्रयोग एतन्यायस्य व्याकरणेऽपि लाक्षणिकत्वं चात्र गौणत्वम् । तथा च गौणमुख्ययोर्थयोः । नियामकत्वमिति ज्ञापयतीत्यवगम्यते । किञ्चायं न्यायो न
सम्भवतोर्मध्ये मुख्य एवार्थे कार्यसम्प्रत्ययः, मुख्यार्थबोधक एव नामसम्बन्धिनि कार्य प्रवर्तते, किन्तूपातं विशिष्यार्थोपस्थापक 35 शब्दे कार्यप्रवृत्तिरिति न्यायार्थः । एतल्यायोपष्टम्भादेव विशिष्टरूपं यत्र तादृशपदकार्ये एव प्रवर्तते, परिनिष्ठितस्य पदा- 75
"चरणस्यस्थेणोऽद्यतन्यामनुवादे" [३. १. १३०.] इति सूत्र न्तरसम्बन्धे हि गौणत्वप्रतीतिर्न त्वपरिनिष्ठितस्येति “धातोरिस्थेणोः कर्तुश्चरणस्येत्यादिना व्याख्यातम् , तथाहि-तत्रत्योऽयं वर्णोवर्णस्य." [२. १. ५०.] इत्यादीनां यथा 'शि श्रियतुः, वृत्तिग्रन्थः-"शाखाध्ययननिमित्तकन्यपदेशभाजो द्विजन्मा-लुलुवतः' इत्यादी प्रवृत्तिस्तथैव 'नियो भुवी' इत्यादौ तिबन्त