Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 2

SR No.: 008410
Original Sutra Author: Hemchandracharya
Author: Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha
Total Pages: 580
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Grammar
File Size: 19 MB

Page 338

२२
न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
wwwww
णम् ? खतन्त्रपरतन्त्रत्वात् , सर्वत्रैवात्र स्वातच्यं पारतच्यं च | अन कैयट:-"सर्वेषां कारकाणां साध्यत्वेन साधारणी किया, . विवक्षितम् , तयोः पर्यायेण वचनम् , तयोः स्वातन्त्र्य-पारतंत्र्ययोः | ततश्च सर्वेषां तस्यां कर्तृत्वम् , अवान्तरव्यापारविवक्षायां तु करपर्यायेण वचनं भविष्यति, तद्यथा-बलाहकाद् विद्योतते विद्युत्, णादिरूपत्वम्, यथा मात्रापित्रोरपत्योत्पादने कर्तृत्वम्, भेदविवबलाहके विद्योतते, बलाहको विद्योतत इति" इति, सर्वत्र कारके | क्षायां तु अयमस्यामियमस्मानजनयतीत्यधिकरणत्वमपादानत्वं च । इ खातच्य-पारतत्र्ययोर्विवक्षाधीनं कर्तृत्वादि, तदधीनाश्च विभक्तयः व्यवतिष्ठते । कर्तृसंज्ञा तु करणत्वाद्यवस्थायां न भवति "स्वतन्त्रः 45. यथा-निःसरणाङ्के विद्योतने धुतेर्वाच्ये पृथग्भावे च विवक्षिते | कर्ता" [२. २. २.] इत्यत्र कारकत्वादेव स्वातन्त्र्ये लन्धे पुनः बलाहकाद् विद्योतते विद्युदिति; स्थित्यने द्योतने धुतेर्वृत्तौ 'बला- स्वतन्त्रश्रुतिनियमार्था, तेन स्वतः स्वातन्यमेव यस्य कर्तृसंज्ञा हके विद्योतते' इति, बलाके स्थित्वा ज्योतीरूपा विद्युत् विद्यो- तस्य, न तु पारतश्यसहितखातच्ययुक्तस्य, कारकसंज्ञा तु वस्तु
तते इत्यर्थात् ; विद्युतो बलाहकस्य चाभेदविवक्षायां बलाहको स्थित्या विद्यमानमनुद्भूतत्वेनाविवक्षितमपि स्वातन्त्र्यमाश्रित्य कर... 10 विद्योतत इति प्रयोगः । एवमेव स्थालीस्थे यत्ने कथ्यमाने स्थाली | गादीनां विधानसामोत् प्रवर्तते । यत्र च शक्तीनां निमित्त-30
खतन्त्रेति स्थाली पचतीति प्रयोगः, कर्तस्थे यत्ने कथ्यमाने च | निमित्तिवद्भावेन युगपद्विवक्षा तत्र संज्ञानां विप्रतिषेध उच्यते. स्थाली परतश्रेति स्थाल्यां पचतीति प्रयोग इति। अत्राक्षेप- यथा-धनुषा विध्यतीति, विनापायविवक्षया धनुषः साधकतमत्वभाष्यम्-"नतु च भोः कर्तृस्थेऽपि यत्ने कथ्यमाने स्थालीसम्भा
भावात् संज्ञाद्वयप्रसङ्गे परत्वात् करणसंज्ञा । असिश्छिनत्तीति बनक्रियां धारण क्रियां च करोति, तत्रासौ स्वतन्त्रा, केदानी | सत्येव साधकतमत्वे स्वातन्यस्य विवक्षितत्वात् परत्वात् कर्तृसंज्ञा, 15 परतन्त्रा स्यात्" इति । अत्र समाधानभाष्यम्-"एवं तर्हि
तदा तु तैक्ष्ण्याधीनं करणत्वम् , तैक्ष्ण्यादीनां तु कर्तृत्वविवक्षाया-55 प्रधानेन समवाये स्थाली परतन्त्रा, व्यवाये स्वतन्त्रा, तद्यथा
मात्मनः करणत्वम्, तैक्ष्ण्यमेव हि विवक्षावशाद् द्वेधाव
तिष्ठते कर्तृत्वेन करणत्वेन च । वस्तुस्थित्या त्वेक एवार्थात्मेति अमात्यानां राज्ञा सह समवाये पारतत्र्यम् , व्यवाये स्वातन्त्र्यम्" इति । अयमाशयः-धात्वर्थानाश्रयायाः स्थाल्याः प्रधानधात्व
कर्तृत्वं करणत्वस्य बाधकमुच्यते” इति । एतेन प्रदर्शितेन र्थाश्रयेण समवाये पारतत्र्यमिति तत्र देवदत्तः स्थाल्यां पचतीति
भाष्य-कैयटनन्थेन कारकाणां विवक्षाधीनत्वं न्यायतः प्राप्त मिति 20 प्रयोगः, प्रधानविरहे च स्थाल्या एव धात्वर्थाश्रयत्वमिति तत्र
न तत्र वचनावश्यकतेति प्रतीयते । खमते चास्यैवार्थस्य संक्षे-60 तस्याः प्राधान्येन स्थाली पचतीति प्रयोग इति । अत्र शङ्कते
पतः प्रतिपादनाय न्यायोऽयं समाश्रीयते । एवं च विवक्षाया "किं पुनः प्रधानम्" इति, सामग्रीतः कार्योत्पादे सर्वेषां तत्र
अपि वस्तुस्वभावमूलत्वादेव सम्बन्धे कारकत्वविवक्षा न भवति,
कारकविभक्तिभिः सम्बन्धार्थस्य बोधयितुमशक्यत्वात् , सम्बसमानत्वान्न कस्यचित् प्राधान्यं प्रतीयत इति प्रश्नाश्रयः । समाधानभाष्यम्-"कर्ता, कथं पुनर्ज्ञायते कर्ता प्रधानमिति, यत् सर्वेषु
न्धस्य च कारकत्वायोग्यत्वादिति तत्र कारकत्वविवक्षाभावार्थ 25 साधनेषु सन्निहितेषु कर्ता प्रवर्तयिता भवति" इति । अत्र कैयटः
न्यायस्य व्यभिचारित्वाश्रयणमकिञ्चित्करमेव, विवक्षायां वक्तुः 65
प्राधान्येन तत्र न्यायस्य खातच्याभावादित्यास्तां विस्तरः ॥११॥ "तदधीनप्रवृत्तित्वात् करणादीना, तस्य च प्रागन्यतः शक्तिलाभात्, प्रतिनिध्यदर्शनात् , करणाभावेऽपि 'आस्ते, शेते' इत्यादौ केवलस्य कर्तुदर्शनात् कर्तृरहिताना करणादीनामदर्श
*अपेक्षातोऽधिकार* ॥ १२ ॥ नात् प्राधान्यं कर्तुरित्यर्थः" इति । अत्राक्षेपभाष्यम्-"ननु च | सि०-अपेक्षणमपेक्षा आकाङ्का, तस्या इति पञ्चम्यर्थे तस, 30 मोः प्रधानेनापि वै समवाये स्थाल्या अनेनार्थाऽधिकरणं कारक- | पञ्चम्याश्चेह ज्ञापकत्वमर्थः । अधिकरणमधिकार इति भावमिति, नहि कारकमित्यनेनाधिकरणत्वमुक्तम् , अधिकरणमिति साधनोऽधिकारशब्दः, अधिक्रियत इति वाधिकार इति कर्म-70 वा कारकत्वम् , उभौ चान्योन्यविशेषको भवतः, कथम् ? एक- | साधनोऽपि भवितुमर्हति । लोके नियोगः प्रेरणं तद्विषयीभूतं द्रव्यसमवायित्वात् , तद्यथा-'गाग्र्यो देवदत्त' इति, नहि गार्य कार्य वाधिकारशब्देनोच्यते स तत्राधिकृतः, तत्र कार्ये विनिइत्यनेन देवदत्तत्वमुक्तम् , देवदत्त इत्यनेन वा गाय॑त्वम् , उभा युक्त इत्यर्थः, तत् तेनाधिकृतम् , विनियोगवशादधिष्ठित35 चान्योन्यविशेषको भवत एकद्रव्यसमवायित्वात्" इति । अस्यामित्यर्थः, इत्युभयथाऽधिकारशब्दस्य प्रयोगदर्शनात् । तत्र
यमाशयः-प्रधानेन का सह प्रयोगेऽपि स्थाल्या अधिकरणत्व. | शब्दस्य द्विविध कार्यम्-अर्थबोधः स्वरूपबोधो वा, तत्रार्थ-75 सिद्धये कारकत्वमभिप्रेतम् , कारकत्वं च क्रियाप्रवर्तकत्वमेवेति बोधस्य वचनान्तरेणानपेक्षितत्वाद् द्वितीये स्वरूपबोधरूपे तस्यापि कर्तृत्वमावश्यकम्, अन्यथाऽधिकरण कारकमिति पर्यवसानमिति वचनान्तरेणाकाशितस्य पदस्य योगे योगे समुविशेषणविशेष्यभावो न स्यादिति । अथ समाधानभाष्यम्-"एवं | पस्थानमधिकारशब्दार्थः फलति । तच्चोपस्थान प्राय उत्तर40 तर्हि सामान्यभूता क्रिया वर्तते, तस्या निर्वत के कारकम्” इति । योगेष्वेव भवति, क्वचित् पूर्वयोगेऽपि लक्ष्यानुरोधादपकर्ष