Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 2

SR No.: 008410
Original Sutra Author: Hemchandracharya
Author: Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha
Total Pages: 580
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Grammar
File Size: 19 MB

Page 332

१६
न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
-
- -
- winraramanaanararunninamainaramanamannnnniu
गतिः इति न्यायाकारः सूचितः । “नामि" [पा० सू० ६. | इत्यमरकोशानुसारमोदनं सिद्धमन्म[पकमन्न] मुच्यते, यदि च 40 ४. ३. 1 इति सूत्र भाष्यऽस्य न्यायस्यालखः समुपलभ्यत, तत्र तत् पक्कं कथं तत् पक्तव्यमिति व्यवहियते । तथा च तत्र च केवलमेतदेव दृश्यते-'तत्र वचनाद्भूतपूर्वगतिविज्ञास्यते' इति, भाविनि स्वरूपे भूतवदपचारेणौदनशब्दप्रयोगः, तथैव भाविनि तावता च भूतपूर्वगतिरित्यतावदेव न्यायविधेयम् , साम्प्रतिका
पदेऽपि पदत्वव्यवहारः, एवं च नात्र ज्ञापकापेक्षा । अयं च 5 भाव इति तु स्वरूपकथनम् , साम्प्रतिकाभावे सत्येव तद्गतेरा
भाविधोपचारो लक्ष्यानुरोधादेवेति नानिष्टेऽर्थे भवति, श्रयणस्यावसरात् । तत्रास्य न्यायस्य उल्लेखप्रसङ्गश्चायमासीत्...
*नानिष्टार्था शास्त्रप्रवृत्तिः इति न्यायाच, तथा च 'अपाठी' 45 "नामि" [पा० सू० ६. ४. ३.] इति हि खरान्तानां नानां
इत्यादौ अटि भाविनि सति स्वरादित्वसंभावनायामपि पूर्व षष्ठी बहुवचने दीर्घविधायकं सूत्रम्, यथा स्वमते "दी|ना
स्वरादित्वोपचाराभावेन "व्यञ्जनादेोपान्त्यस्यातः” [४. म्यतिसृचतसृषः" [१. ४. ४८.] इति सूत्रम् । तत्रेदं शङ्कितं
३. ४७.] इति वृद्धिः सिद्धा। तथा चानिष्ट विषयेऽप्रवृत्ति10 पूर्वपक्षिणा-'आमि इत्येवोच्यताम् , दीर्घ कृतेऽपि भूतपूर्वगत्या रपि स्वत एवं सिद्धेति न तदर्थमपि ज्ञापकापेक्षेति ॥ ९॥
"हस्वापश्च" [ १. ४. ३२.] इति नुट् [खमते नामादेशः] |... भविष्यति' इति, तत्र च बहु विचार्य अन्ते उत्तरसूत्रे “नोप- *भाविनि भूतवदपचार:* ॥९॥ 50 धायाः [पा० सू०६. ४. ७.] इत्यत्रानुवृत्त्यर्थमावश्यकः सन
त०- अयं न्यायः संज्ञाविषय एव प्रवर्तते, लोकव्यवहारकारपाठः स्पष्टप्रतिपत्तये इहैव कृत इति समाहितम् । अनेन हि
मूलकतया लोके संज्ञाविषय एच तथा व्यवहरणात् , उपपादयि 15 सूत्रेण नकारान्तस्य शब्दस्योपान्त्यस्य नामिदी| विधीयते, स ।
प्यते चैतदने। तथा च संज्ञाविषयकमेवोदाहरणं-रवर्ण तक्षणआमि चेत् विधास्यते तर्हि 'चर्मणाम्' इत्यादावपि भविष्यतीति |
मिति । अत्र ज्ञापकापेक्षा नेत्युक्तं वृत्ती, तेन कैश्विदन यज्ज्ञा. तत्र मा भूदित्येतदर्थ नामि दीर्घविधानमावश्यकमिति । तथा च
पकमुपन्यस्तं तदनावश्यकम् । किञ्च न तज्ज्ञापकं भवितुमर्हति, 55 तत्रयं भाष्यस्थं संग्राहकं वार्तिकम्-"नामि दीर्घ आमि चेत
तथा हि-तेषां ग्रन्थः-निवेदकन्त्वस्य "रवर्णात्०" [२ ३. स्यात् कृते दीर्घ न नुड् भवेत् वचनाद् यत्र तन्नास्ति, नोपधा
६३.] इत्यनेन पदे एव णत्वविधानम् , तथा हि-णत्वं तावन्नृ20 याश्च चर्मणाम् ॥ इति । अनेन च स्थानीवेति परिभाषातोऽस्य |
णामित्यादिपदेष्विव रवणादिनामान्यपि दृश्यते, "रघुवर्णात्" न्यायस्य विविक्तविषयत्वमपि सूचितं भवति । नहि देवशब्दस्य
[२ ३. ६३.] इति सूत्रेण च पदे एव विहितम् , ततो ज्ञायते आमि दीर्घ कृते 'देवा-आम्' इति स्थिते स्थानिवद्भावेन तत्र
नानां णत्वे कर्तव्ये 'एष न्यायोऽस्तीति धिया सूत्रे पदे' इत्यु-60 हखान्तत्वं संभवति, अत्र देक्शब्दस्य स्थानित्वाभावात् , देव..
तम् , इति । अत्रेदमुच्यते-'पदे' इति हि निमित्त-निमित्तिनोशब्दाकारस्य स्थानित्वेऽपि तस्येह नामकार्यित्वाभावात् , तथा च
मिन्नपदस्थत्वव्यावृत्तये समुपादीयते, न च तत्प्रयोजनं 'पद25 नात्र स्थानिवद्भावविषय इति न्यायस्यास्यावश्यकता भवतीति॥८॥
इत्यस्याभावे सम्पद्यते इति तदर्थ सार्थक तत् कथमिदं ज्ञापयितुं
प्रभवेत् , ज्ञापनं हि तेन विनाऽनुपद्यमानेन वस्तुना भवतीति *भाविनि भूतवदुपचार:* ॥९॥
| प्रागपि प्रतिपादितम् । तथा च निमित्त-निमित्तिनोभिन्नपदस्थत्व- 65 सि०-भाविनि आगामिनि-अग्रेऽवश्यं सम्पद्यमाने | व्यावर्तकमिदं न रवणादिषु णत्व प्रवृत्तौ बाधकं स्यात् , पदत्व. धर्म, भूतवत् सम्पन्नवत् , उपचारः व्यवहारः, स च कार्य- वत्येव प्रवृत्तिरित्यंशे तात्पर्याभावात् , भवति चात्र पदसंज्ञायां निमित्तक एवेति भाविधर्मादिनिमित्तकमपि कार्य क्वचिल्लक्ष्या- | सत्यामपि णत्वप्रवृत्तिस्वीकारे बाधकाभावः । कृत्प्रत्ययोत्पत्ति 30 नुरोधाद् वचनसामर्थ्याच्च कार्यमित्यर्थः, यथा नृणामित्यादौ । मात्रेण तस्य नामत्वे सति स्यादौ सति च पश्चात् कार्यान्तरकरणे पदे "रघुवर्णान्नोण एकपदेऽनन्त्यस्य." [२. ३. ६३.] | दोषाभावादिति नात्र तस्य न्यायस्याश्रयणीयता । लौकिकव्यव-70 इत्यादिना णत्वं क्रियते, तथा रवण तक्षणमित्यादौ स्याधुत्पत्तेः हारेण सिद्धे च तस्मिन् नामवादितः पूर्वमपि णत्वप्राप्तिरित्यन्यपूर्व पदत्वाभावेऽपि भाविपदवमाश्रित्य णत्वं क्रियत एव । पूर्व- | देतत् । तथा चेदं ज्ञापकत्वकथनं चिन्त्यमेव । पाणिनीयादितत्रेच
न्यायवदस्यापि साम्प्रतिकाभावे एव प्रवृत्तिः, तथा च यत्र यो नेदृशो न्यायोऽवलम्बितः, न चायं न्यायः परिभाषेन्दुशेखरा35 धर्मः सम्प्रति नास्ति कार्यानुरोधात् सूत्रादिसार्थक्याय च | ख्यन्यायसंग्रहे सहीतः । यद्यपि भाष्यकृता क्वचिद् भाविन्याः
तस्याश्रयणमावश्यकं तत्र भाचिनोऽपि धर्मस्याश्रयणम् । अय- संज्ञायाः समाश्रयणं भवतीति प्रतिपादितम्-'इग्यणः सम्प्रसार-75 मपि न्यायो लोकसिद्ध एब, दृश्यते हि लोके 'मोदनं पचति गम्" [पा० सू० १. १. ४५.] इति सूत्रे भाष्ये, तथापि न देवदत्तः' इत्यादिप्रयोगे भाबिनो धर्मस्य भूतवदुपचारः, | तत् तादृशन्यायवचनकल्पनापरं किन्तु लोकसिद्धविषयकथनमातथाहि-"भिस्सा स्त्री भक्तमन्धोऽनमोदनोऽस्त्री स दीदिविः" | त्रम् , तथा हि-तत्र भाष्येऽनेन सूत्रेण वाक्यस्य संज्ञा क्रियते ?