Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 2

SR No.: 008410
Original Sutra Author: Hemchandracharya
Author: Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha
Total Pages: 580
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Grammar
File Size: 19 MB

Page 327

न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
प्रसूता नापि प्रसोध्यते साऽपि कुक्षिस्थेन गभग हता सती 'भा' शब्दाकारस्य नादित्वमसहायत्वाभावात् , अतिदिश्यमाप्रथमगर्भेण हतेत्युच्यते, तत्र तस्या एव गर्भान्तरधारणयोग्य-नसभासन्नयननिरूपितादित्वधर्मवत्सभासमभिव्याहृतत्वेन तदसताऽध्यवसायेन भावियर्भापेक्षया प्रथमगर्भेण हतेति व्यपदेशः । मभिव्याहृतत्वाभावात् ,न वा सभासनयनशब्दे 'दु'त्वातिदेशः, रुयन्तरेषु वा बहपुत्रत्वे सति आद्यगर्भस्य प्रथमव्यपदेशदर्शनात् अतिदिश्यमानदुत्वधर्मवद्भासन्नयनशब्दघटकत्वेन द्वितीयविशेष5 तथाविधस्य प्रथमगर्भव्यपदेशः, गर्भपदमत्रापत्यवाचि । यथा वा ! णाभावात् , न वा आसन्नयनशब्दे नामत्वातिदेशः, अतिदिश्य-45 कदापि पूर्वमनागतोऽग्रेऽप्यनाजिगमिषुः कथयति इदं मे प्रथम- । माननामत्वधर्मवत्सभासन्नयनघटकत्वेन विशेष्यांशाभावात् । मागमनमिति, तत्रान्यसम्बन्धिषु बहुष्वागमनेष्वाद्यस्यागमनस्य ; यद्यपि सभासन्नयनशब्दे दुत्वादिदेशाभावायैकस्यापि विशेषणस्य प्रथमत्वादेकस्मिन्नप्यागमने प्रथमत्वव्यवहारः, तथा आद्यन्त- शक्तत्वं तथापि तत्तद्धर्मातिदेशमेदेनांशत्रयस्यापि साफल्यम् । हीनेऽपि अन्तत्वादिरवव्यवहारः, अन्यस्मिन्नसत्यपि एकस्वरवत्त्व- एवं दरिद्राशब्दघटकेकारे न दरिद्रानिरूपितान्तत्वम्, न वा 10व्यवहारादिश्च लोकत एव सिद्ध इति नात्र ज्ञापकापेक्षेति । एवं | दरिशब्दे धातुत्वम् , न वा दरिद्राशब्दे इवर्णान्तत्वम् , असहा-50
च लोकसिद्धनानेन न्यायेनेण्धातोः इवान्तत्वे सिद्ध इयादेशेन यत्वाभावात् , । एवं प्रकाराः परिष्कारा विस्तारभयान्न भाव्यमिति तदाधनार्थ "हिणोरप्विति व्यो" [४. ३. १५.] प्रदर्शिताः । नामविषयेऽन्तवद्भावस्योदाहरणं यदुक्तं 'सर्वस्मै इति यत्वविधानमपि सार्थकम् । कश्चित्तु नास्ति पूर्वी यस्मात् इति तस्यायमाशयः-"अत आः स्यादौ" [१. ४. १.]
स आदिः नास्ति परो यस्मात् सोऽन्त इत्याद्यन्तलक्षणं विधायक- । इति सूत्रस्थं 'स्यादौ इति पदं पादसमाप्तिं यावदनु15 स्मिन्नपि तस्य [आदित्वस्य अन्तत्वस्य च] सम्भवेन नायं वर्तते, स्यादिप्रत्ययश्च नाम विनाऽनुपपन्न इति तेन 'नानः' 55
न्याय आवश्यक इत्याह । भाष्यकारस्तु अन्यस्मिन् सत्यैवा- 1 इति पदमप्याक्षिप्यते. ततश्च "सर्वादेः स्मै-स्मातो" दित्वादिव्यवहारस्य लोकतो लाभाद् वचनमारब्धव्यमेवेत्याह ।१.४. ७.7 इति सूत्रे सर्वादेरिति नान इति च षष्ठयन्तं यद्यपि पूर्वोपदर्शितरीत्या लौकिकेन व्यपदेशिवद्भावेनैकस्मिन्नपि | पदद्वयमुपस्थितम, तयोश्च पदयोः संभवति सामानाधिकरण्ये
आद्यन्तव्यवहारः सिद्ध एव, तथापि गौणत्वात् तस्य व्यवहारस्य वैयधिकरण्यमन्याय्यमिति न्यायेनेह वैयधिकरण्यासंभवेन च 20 गौणमुख्यन्यायानुसारं तत्र कार्येण न भवितव्यमिति कस्यचित्
| सामानाधिकरण्येनैवान्वयः । तथा च सर्वादेरिति पदं विशेषण-60 सन्देहः स्यादिति तं प्रति वचनस्यावश्यकत्वमेवेति तात्पर्यम् ॥ ! मेव नामापेक्षया व्याप्यवृत्तित्वादिति "विशेषणमन्तः” [..
अत्र नव्या अन्तत्वादित्वासहायत्वादीन्येवं परिष्कुर्वन्ति- | ४. ११३.] इति परिभाषया सर्वाछन्तानाम्नः परयोङस्योः अन्तत्वं यत्किञ्चिद्विशिष्टत्वम् , वैशिष्टयं स्वघटकत्व-स्वघटकवर्ण- सर्वाद्यन्तनामसम्बन्धिनोर्वा -उस्योः स्मै-स्मातावादेशावित्यों प्रागभावाधिकरणक्षणावृत्तित्वोभयसम्बन्धेन । आदित्वं यत्कि- | लभ्यते, ततश्च 'परमसर्वस्मै' इत्यायेव मुख्यमुदाहरणम् , 25 चिद्विशिष्टत्वम्, वैशिष्टयं च वष्टकत्व-स्वघटकवर्णवंसाधिकरण- सर्वस्मै इत्यत्र सर्वाद्यन्तत्वाभावान्न प्राप्नोतीत्येतन्यायापेक्षेति 165
क्षणावृत्तित्वैतदुभयसम्बन्धेन । एवं मध्यमत्वं च खघटकत्व-पाणिनीयतन्त्रे च *व्यपदेशिवद्धावोऽप्रातिपदिकेन* इत्येतन्यास्वघटकवर्णप्रागभावाधिकरणक्षणवृत्तित्व-खघटकवर्णध्वंसाधिक- यापवादभूतो न्यायः पठ्यते, तथा च नामविषये नायं न्यायः रणक्षणवृत्तित्वैतत्रितयसम्बन्धेन यत्किञ्चिद्विशिष्टत्वम् ।' यथा- प्रवर्तते, 'सर्वस्मै' इत्यादौ च न दोषः, सर्वादेः सर्वनामसंज्ञा
रामशब्देऽकारस्यान्तत्वं, तत्र खं-समुदायः 'राम'रूपः, तद्विशि- विधीयते, ज्ञापकेन च सर्वाद्यन्तस्यापि संज्ञा भवतीत्यभयोः 30 ष्टत्वमकारे खघटितत्वेन [समुदायान्तर्गतत्वेन], स्वघटकवर्णानां कार्य सिद्धयतीति । एवमादिवद्भावोऽपि नामविषये न भवति 10 रेफादीनां यः प्रागभावाधिकरणक्षणः, तत्रावृत्तित्वेन च सिद्धम् । | “इन्द्रे" [१. २. ३०.] इति सूत्रस्थानीयस्य “इन्द्रे च" एवं तत्रैव शब्दे रेफम्यादित्वमपि, तस्यापि तत्समुदायविशिष्टत्वात्, [पा० सू० ६. १. १२४.] इति सूत्रस्येन्द्र शब्दावयवे खरे वैशिष्टयनियामकयोः खघटकत्वखघटकवर्णध्वंसाधिकरणक्षणा- परे प्रवृत्तिरित्याश्रीयत इति यथा 'इन्द्रयज्ञः' इति शब्दे परे
वृत्तित्वसम्बन्धयोः सत्त्वात् , अस्ति हि समुदाये रेफघटितत्वम्, प्रवर्तते तथेन्द्रशब्दे परेऽपीति न काऽप्यनुपपत्तिः, स्वमते च 35 रेफे च समुदायघटकाकारादिवर्णध्वंसाधिकरणक्षणावृत्तिम् । एव- | न्यासकारव्याख्यामनुसृत्य . 'इन्द्रादी शब्दे परे' इत्यर्थमाश्रित्य 75 माकारादौ मध्यमत्वञ्च, समुदायस्याकारादिघटितत्वात् , स्वघट- नामविषये आदिवद्भावोदाहरणतया तद्व्याख्यातम् । वस्तुतस्तुकान्तिमवर्णप्रागभावाधिकरणक्षणवृत्तित्वस्य स्वघटकरेफवंसाधि- | "सप्तम्या आदिः" [७. ४. ११४.] इति परिभाषाऽपि करणक्षणवृत्तित्वस्य च सत्त्वात् । असहायत्वं च-अतिदिश्यमा- | वर्णविषये एव प्रवर्ततेन नामविषये इत्येतत्सूत्रस्थवृत्तिग्रन्थेनानु
नधर्मवदसमभिव्याहृतत्वे सति अतिदिश्यमानधर्मवदघटकत्वे । मीयते, तथाहि-तत्र “इन् छी-खरे लुक्" [१. ४.७९] 40 सति अतिदिश्यमानधर्मवदघटितत्वम् । तेन 'सभासन्नयन'शब्दे “युक्तोपान्त्यस्य शिति स्वरे" [४.३. १४.] "उत और्विति 80