Page Text
________________
પોતે પૂર્ણ છતાં પણ બીજા સુખ ની લાલચ રાખે તે પામર -મન નો સ્વભાવ જ છે. આથી,મન ને પ્રથમ નિગ્રહ થી બહુ કલેશ આપવો,પછી તેને થોડું ભોગ-સંબંધી સુખ આપવું, કે જેથી તે મન,પ્રથમ દુઃખી હોવાને લીધે,તેટલાથોડા ભોગ-સુખ ને પણ ઘણું માને છે. એટલા માટે જ-હાથથી હાથ દબાવવા જેવું કરીને,દાંત થી દાંત પીસવા જેવું કરીને અને અંગોથી અંગો દબાવવા જેવું કરીને પણ ઇન્દ્રિયો-રૂપી શત્રુઓને જીતવા.
જે વિચક્ષણ પુરુષો,બીજાઓને જીતવાનો ઉત્સાહ ધરાવે છે, તેમણે પ્રથમ પોતાના હૃદયમાં શત્રુઓ-રૂપ રહેલી,ઇન્દ્રિયોને સારી પેઠે જીતવી જોઈએ. આખા વિશાળ પૃથ્વી-તળમાં-તે જ પુરુષો -ભાગ્યશાળી,બુદ્ધિશાળી કે ડાહ્યા ગણાય છે - કે-જેમને-પોતાના ચિત્તે જીતી લીધા નથી. હૃદય-રૂપી રાફડામાં ગૂંચળું વળી સર્વ ગર્વ ધારણ કરીને બેઠેલો,જેનો "મન-રૂપી-સર્પ" નિગ્રહ થી અત્યંત નિર્બળ થઈને શાંત થયો હોય છે, તેવા ભાગ્યશાળી અને અત્યંત નિર્મળ તત્વવેત્તા ને હું પ્રણામ કરું છું.
(ર) ઇન્દ્રિયોની પ્રબળતા અને તેમને જીતવાના ઉપાયો
વસિષ્ઠ કહે છે કે-હે,રામ,ઇન્દ્રિયો-રૂપી શત્રુઓ જિતાવા મુશ્કેલ છે મોટાં મોટાં નરકોમાં તેમનું સામ્રાજ્ય છે. તેઓ "આશાઓ-રૂપી બાણો" થી વીંધી નાખનારા છે,અને દુષ્કર્મો-રૂપી મદોન્મત હાથીઓ જેવા છે. તે,"ઇન્દ્રિયો-રૂપી શત્રુ" ઓ કૃતગ્ન થઈને પ્રથમ પોતાના "આશ્રય-રૂપ દેહ" નો જ નાશ કરે છે અને નીચ કર્મોના મોટા ભંડાર-રૂપ છે. તેથી તેઓ જિતાવા બહુ કઠિન છે.
"શરીરરૂપી-માળા"માં રહેનારા, "વિષયો-રૂપી-માંસ" ની લાલચવાળા-અને-"કાર્ય-કાર્ય-રૂપી-ઉગ્ર-પાંખોવાળા" એવા તે "ઇન્દ્રિયો-રૂપી-ગીધપક્ષીઓ" બહુ ઉત્પાત કર્યા કરે છે. એ "ઇન્દ્રિયો-રૂપી-નીય-ગીધપક્ષીઓ" ને જે પુરુષ "વિવેક-રૂપી-જાળ" થી પકડી લે છે તેનાં "શાંતિ-વગેરે અંગો" ને તે ગીધો ફાડી શકતાં નથી.(એટલે કે ઇન્દ્રિયોને વિવેક થી વશ કરવાથી શાંતિ મળે છે)
ઇન્દ્રિયો એ નાંખેલા "લાલચો-રૂપ-પાશો" (દોરડાં ની જાળ) વિવેકી ને બાંધી શકતા નથી. ઉપર-ટપકે જોતાં વિષયો સારા લાગે છે, પણ તે વિષયો તેના પરિણામ માં અત્યંત ખરાબ છે. જે પુરુષ તે વિષયોમાં રમે છે તે પુરુષ તે ઇન્દ્રિયોના પાશ થી બંધાઈ જાય છે.પણ, જે પુરુષ,આ "દુષ્ટ-દેહ-રૂપી-નગરી" માં "વિવેક-રૂપી-ધન" નો સંચય રાખે છે, તે પુરુષ કદી પરતંત્ર થતો નથી, તેથી તે, અંદર રહેનારા ઇન્દ્રિયો-રૂપી શત્રુઓથી પરાભવ પામતો નથી.અને સુખ-શાંતિ થી રહે છે.
જેના ચિત્તનો "ગર્વ" ક્ષીણ થયો હોય છે, અને જેણે ઇન્દ્રિયો-રૂપી શત્રુઓને પકડીને વશ કર્યા છે, તે પુરુષના "શુદ્ધ-વિચારો" વધતા જાય છે અને તેની "ભોગ-વાસના" ક્ષીણ થઇ જાય છે.
જ્યાં સુધી,બ્રહ્મ-તત્વના દૃઢ અભ્યાસથી,મન જીતાયું ના હોય ત્યાં સુધી "વાસનાઓ-રૂપી-પિશાચણી" ઓ, અજ્ઞાનરૂપી-અંધકારથી ભરેલ "હ્રદય-રૂપી-રાત્રિ" માં નાચ્યા કરે છે.
જ્ઞાનીને (વિવેકીને) પોતાના શરીર-રૂપી નગરી નું રાજ્ય ચલાવવામાં--શુદ્ધ થયેલું મન જ "મંત્રી" વગેરે નું કામ (સારાં કાર્યો ગોઠવી આપવાં-વગેરે) કરે છે. --તે "મન" જ ઇન્દ્રિયો-રૂપી શત્રુઓને દબાવવામાં "સેનાપતિ" નું કામ કરે છે. --તે "મન" ને રાજી કરવાથી,"સ્નેહ-વાળી-સ્ત્રી" નું કામ કરે છે. --તે મન ધારેલું કામ કરી આપે છે.એટલે તે "નોકર" નું કામ કરે છે. --તે મન શરીર નું પાલન કરીને "પિતા" નું કાર્ય કરે છે. --તે મને વિશ્વાસ ને પાત્ર હોવાથી "મિત્ર" નું કામ કરે છે.
| SR No. | 008126 |
| Book Title | Yog Vaasishtha Part 02 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Anil Pravinbhai Shukla |
| Publisher | Anil Pravinbhai Shukla |
| Publication Year | 2014 |
| Total Pages | 301 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Other |
| File Size | 6 MB |