Page Text
________________
જેમ,સુગંધ નો આધાર પુષ્પ છે-તેમ,ચિત્ત નો "આધાર" પ્રાણ છે.એ "પ્રાણ" ચિત્તથી અભિન્ન જેવો જ છે. શરીરની અંદર પ્રાણની "ગતિ"થી. ચિત્તનો જે ભાગ સંકલ્પો કરવામાં તૈયાર થાય છે-તેને "ચિત્ત" સમજો. પ્રાણ ની ગતિથી તે ચૈતન્ય ની ગતિ થાય છે.(નોંધ-અહી ચૈતન્ય ની ગતિ કલ્પવામાં આવેલી છે?!!) અને ચૈતન્ય ની ગતિથી -ચિત્તના વિષયોના દેખાવો થાય છે.
આમ ચિત્તની ગતિ પ્રાણની ગતિને આધીન છે-એમ વેદનું રહસ્ય જાણનારા વિદ્વાનો કહે છે. એટલે -જો પ્રાણની ગતિને રોકવામાં (કે-શાંત કરવામાં)આવે તો-ચિત્તની ગતિ શાંત થઇ જાય છે.અનેચિત્તની ગતિ શાંત થવાથી "સંસાર" શાંત થઇ જાય છે.(સંસાર જતો રહે છે)
રામ કહે છે કે-પ્રાણ-આદિ વાયુઓ જે નિરંતર શરીરમાં ફર્યા કરે છે-મુખ,નાક-વગેરે છિદ્રોમાં અને બહારના "આકાશ" માં પણ જાય છે-તો-તેની ગતિ કેવી રીતે રોકવામાં આવે છે?
વસિષ્ઠ કહે છે કે
(૧) સંસારની વૃત્તિઓમાં (કે જે સંસારની વૃત્તિઓ નો મનુષ્યને લાંબા કાળથી અભ્યાસ છે) શાસ્ત્ર અને મહાત્માઓના સંગથી,વૈરાગ્ય અને અભ્યાસથી-સંસાર પરની "આસક્તિ" દૂર કર્યા પછી, જે પદાર્થ મનને અનુકૂળ લાગે-તે પદાર્થમાં મનને લાંબા કાળ સુધી (અભ્યાસથી) લગાવી દેતાં,
તે એક ના એક અભ્યાસને લીધે,જયારે મન "એકાગ્ર" થાય છે-ત્યારે પ્રાણ ની ગતિ રોકાઈ જાય છે.
(૨) પૂરક-કુંભક-રેચક -એ ક્રમથી પ્રાણાયામ કરવાનો દૃઢ અભ્યાસ કરી-તે પ્રાણાયામ "સહજ" થઇ જાય તેવી સ્થિતિમાં આવે-ત્યારે-તેની સાથે-ઉપર કહ્યા પ્રમાણે (મન ને અનુકુળ) ગમે તે પદાર્થના "ધ્યાન"થી, મન ની એકાગ્રતાનો ઉપયોગ કરવાથી-પ્રાણ ની ગતિ રોકાઈ જાય છે.
(નોંધ-અહી શ્વાસને રોકવાથી પ્રાણની ગતિ રોકાઈ જાય છે-તેમ કહ્યું નથી-તે અત્યંત નોંધનીય છે)
(૩) ૐકાર ના ઉચ્ચારણ ને અંતે-ચોથી અર્ધ-માત્રા (બિંદુ??!!) નો અનુભવ થાય છે.
તે અર્ધ માત્રા ની ખૂબ જ "ભાવના" કરવાથી-બહારના સઘળા પદાર્થો નો ઉપરામ (શાંત) થાય છે, ત્યારે પ્રાણ ની ગતિ રોકાઇ જાય છે.
(૪) "રેચક" ના અભ્યાસને લીધે-પ્રાણવાયુ-બહારના આકાશમાં આવીને-નાસિકાના છિદ્રોનો-સ્પર્શ ના કરે(એટલે કે સ્થિર થઇ જાય) ત્યારે -પ્રાણ ની ગતિ રોકાઇ જાય છે.
"પૂરક" ના અભ્યાસથી-પ્રાણવાયુ શરીરની અંદર-પૂરાઈને-પર્વત જેવો ઘાટો થવાથી-સ્થિર થઇ જાયત્યારે તે-પ્રાણ ની ગતિ રોકાઈ જાય છે.
"કુંભક" ના અભ્યાસથી-પ્રાણ ને થંભાવી રાખવામાં આવે(કે થંભી જાય!!) ત્યારે પ્રાણની ગતિ થંભી જાય છે. (નોંધ-અહી રેચક-પૂરક-કુંભક-એ ત્રણેમાં "અભ્યાસથી" શબ્દ બહુ મહત્વનો છે !!)
261
(૫) તાળવાના મૂળમાં રહેલ કાકડા ને (ગળાના છિદ્રમાં રહેલ આંચળ જેવો લટકતો ભાગ ને) બેવડો વાળીને,તેને જીભના મદદથી -મસ્તક તરફ જતા છિદ્રમાં દબાવી રાખીને-પ્રાણ ને બ્રહ્મરંધ્રમાં પેસાડીને-થોભાવી રાખવાથી - પ્રાણ ની ગતિ રોકાઇ જાય છે (નોંધ-અનુભવી જોડેથી શીખ્યા વિના -માત્ર વાંચીને આ કરવું હિતાવહ નથી લાગતું!!)
(૬) નિર્વિકલ્પ સમાધિને લીધે,કલ્પનાઓથી રહિત થયેલા-સૂક્ષ્મ હૃદયાકાશમાં-બહારનાં તથા અંદરનાં - સઘળાં "જ્ઞાનો" લીન થઇ જાય છે-ત્યારે પ્રાણ ની ગતિ (આપોઆપ!!) રોકાઇ જાય છે. (૭) દૃષ્ટિ થી માંડીને-બાર આંગળ સુધીના-નીચેના-આકાશમાં-ચક્ષુ અને મન ને રોકી દેવામાં આવે
ત્યારે પ્રાણ ની ગતિ રોકાઇ જાય છે.
| SR No. | 008126 |
| Book Title | Yog Vaasishtha Part 02 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Anil Pravinbhai Shukla |
| Publisher | Anil Pravinbhai Shukla |
| Publication Year | 2014 |
| Total Pages | 301 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Other |
| File Size | 6 MB |