________________
જ કાળકૂટ ઝેર જેવી બની છે. એમાં કોઈ એકને માથે દોષનો ટોપલો ઓઢાડવા જેવો નથી. ભ્રષ્ટ રાજકારણે એમાં અગ્ર ભાગ ભજવ્યો છે એ ખરું અને એમાં ઓછેવત્તે અંશે બધા જ સત્તાલક્ષી રાજકીય પક્ષો જવાબદાર છે. શાસક પક્ષ પાસે સત્તા હોઈ તે વધુ જવાબદાર છે. અમારું વિશેષણ અને વિશ્લેષણ આમ વસ્તુલક્ષી હતું.
આટલી ચોખવટ પછી હવે આગળ.
કૃષ્ણ એ કાળે, એ કાળની સામાજિક, આર્થિક અને રાજકીય પરિસ્થિતિમાં, અને સાંસ્કૃતિક પરંપરાઓ વચ્ચે જે કર્યું તે કર્યું. આજે એનું મૂલ્યાંકન આજના ધોરણે કરવામાં કૃષ્ણને ન્યાય નહિ આપી શકાય. એ જ રીતે આજની સમસ્યાઓનો ઉકેલ કૃષ્ણ અપનાવેલાં ધોરણોથી કરવા જતાં સમસ્યાઓ નહિ ઉકલી શકે, કારણ એ છે કે વચ્ચેના ગાળામાં ઘણું બધું બદલાઈ ગયું છે. એમાંના મુખ્ય બે પ્રવાહો જ જોઈએ.
એક પ્રવાહ બુદ્ધ અને મહાવીરનો. બીજો પ્રવાહ ગાંધીજીનો.
મહાભારતમાં કૃષ્ણ ન હોત તો, અને કૃષ્ણ જે કર્યું તેવું કંઈ ન કર્યું હોત તો, વિજય અન્યાય અને અધર્મનો થાત. પણ અહીં સમજવાનું એ છે કે કૃષ્ણ જે કંઈ કર્યું તેમાં કૌરવ તરફ દ્વેષ નહોતો. પાંડવો તરફ રાગ નહોતો. કૃષ્ણયુગમાં અરાગ અને અદ્વેષથી અધર્મ અને અન્યાયનો નાશ કરવામાં સમાજ એથી આગળ જઈ શકે એવી સ્થિતિ નહોતી. દાદા ભીખ, ગુરુ દ્રોણ, આચાર્ય કૃપાચાર્ય, દાનેશ્વરી કર્ણ કે મામા શલ્ય જેવા મહારથીઓ અને સમર્થ પુરુષો દુર્યોધન અને કૌરવોનો અન્યાય છે એમ જાણવા સમજવા છતાં પરંપરામાંથી છૂટી શકતા નથી. અને કૌરવોને સાથ આપવાનું છોડી શકતા નથી. દેશ આખો યુદ્ધની બે છાવણીઓમાં વહેંચાઈ જાય છે. અને એમાં પાંડવ પક્ષે માત્ર ૩પ ટકા સૈન્ય જ લડવામાં સાથ આપે છે. ૬પ ટકા કૌરવ પક્ષે રહીને લડે છે.
આ પરિસ્થિતિમાં કૃષ્ણ જે કંઈ કર્યું તે કરવા સિવાય ન્યાય અને ધર્મની સ્થાપના કરવા માટે બીજો ઈલાજ તે કાળે હતો જ નહિ.
જયારે આજે ?
બુદ્ધ અને મહાવીરે તપ, ત્યાગ, સંયમ અને સત્ય, અહિંસા મૈત્રી કે કરુણા જેવા ભાવજગતમાં પ્રવેશ કરીને જે ખેડાણ કર્યું છે અને તેને પરિણામે મન, ચિત્ત અને આત્માના ક્ષેત્રમાં જે સંશોધન થયું તેમ જ પ્રયોગો કરીને જગતને પણ પ્રતીતિ
અનુભવની આંખે
