________________
થાય એ રીતે પ્રમાણભૂત અને બુદ્ધિગમ્ય અને વૈજ્ઞાનિક રીતે પુરાવા આપ્યા છે તે જગતભરમાં નવો જ પ્રકાશ પાડે છે. અને એના જ અનુસંધાનમાં ગાંધીજીએ જે સામુદાયિક રીતે સત્ય-અહિંસાના પ્રયોગો કર્યા અને સિદ્ધિ મેળવી એ પણ વિશ્વની નજર સામે છે જ.
અલબત્ત, અપૂર્ણ એવા આ જગતમાં સંપૂર્ણ એવું કોઈ જ નથી. એટલે પ્રયોગકારના મનમાં અરાગ અદ્વેષ હોય એવાં જ સમૂહમાં હોય એવું ન બને અને તેટલે અંશે શુદ્ધ સાધનનો સમૂહમાં ઉપયોગ કરવા જતાં ડાઘ લાગે એમ બને. પણ તેથી વર્તમાનકાળમાં પણ અશુદ્ધ સાધન જ કામ લાગે અને શુદ્ધ સાધન માત્ર હવાઈ કલ્પના જ છે એમ માની લેવું તાજા ઈતિહાસને અને મહાભારતકાળથી આજ સુધીના ઈતિહાસને ભૂલી જવા જેવું જ ગણાય.
એક સરખામણી કરીએ : મહાભારતમાં કૌરવોનો અન્યાય અને આક્રમણખોર તે હોવા છતાં ૬૫ ટકા સૈન્યો અને લગભગ બધા જ મહારથીઓ કૌરવ પક્ષે હતા. આજે વિશ્વનો એક પણ દેશ પોતે આક્રમણખોર છે કે પોતાને પલ્લે અન્યાય છે એમ દેખાવ થવા દેવા પણ તૈયાર નથી. વિશ્વનો લોકમત કેવો તૈયાર છે ? અને મૂલ્યો કેવાં બદલાઈ ગયાં છે ? એનો આ પુરાવો છે.
એટલે ગાંધીયુગ પછી એક અનિષ્ટને કાઢવા સામે એટલા જ કે એવા જ કે સવાયા અનિષ્ટનો ઉપયોગ કરવાની જરૂર રહી નથી. ઈષ્ટથી અનિષ્ટ હટાવી શકાય છે એટલું જ નહિ, કોઈ વ્યક્તિ કે કોઈ સંસ્થા કે કોઈ રાષ્ટ્ર એકાંતિક નથી તો અનિષ્ટ, કે નથી તો ઈષ્ટ, સહુ પરિસ્થિતિ વશ છે. પરિસ્થિતિ બદલાતાં એ પણ બદલાતાં હોય છે. બ્રિટિશરો ૧૯૪૭ પહેલાં ભારતને મન કેવા હતા? પણ ગાંધીએ ભેળસેળિયાં એવાં હાથવગાં શુદ્ધસાધન વાપરવાનો આગ્રહ રાખ્યો હતો અને મનમાં અરાગ અષવૃત્તિથી ભારતે પણ કામ લીધું તો, આજે ૧૯૪૭ પછી બ્રિટન માટે ભારતના મનમાં અને બ્રિટનના મનમાં ભારત માટે કેવું માન પેદા થયું છે !
આવાં નક્કર પરિણામો જોયા જાણ્યા અનુભવ્યા પછી સાધનશુદ્ધિની વાત નર્યો આદર્શવાદ નથી, પણ તદન વ્યવહારુ છે અને એ જ એક કાર્યસાધક બળ છે એમ માનવામાં જ વાસ્તવિક્તા છે.
તીથલના દરિયાકિનારે ગાંધીજી અને સંતબાલજીના ગુરુ પંડિત કવિવર્ય નાનચંદ્રજી મહારાજ ફરવા જતાં અનેક પ્રશ્નોની ચર્ચા કરતા હતા.
નાનચંદ્રજી મહારાજે ગાંધીજીને પૂછ્યું :
અનુભવની આંખે
