________________
૧
ભાવ શું છે ?
અમારી સમજણ મુજબ આવું તારણ નીકળી શકે છે :
(૧) પ્રતિકાર અન્યાયનો કરવાનો છે. અન્યાય કરનાર વ્યક્તિ તો સંસ્કારવશ રૂઢિવશ, પરિસ્થિતિવશ નિમિત્ત બને છે. એટલે વિરોધ અન્યાય કરનાર વ્યક્તિનો નથી ક૨વાનો અન્યાયી વસ્તુનો ક૨વાનો છે. વ્યક્તિ માટે દ્વેષ તિરસ્કાર કે ધિક્કાર ન હોય. પ્રતિકાર કરનાર સામે વ્યક્તિ નહિ, વસ્તુ રહેવી જોઈએ.
(૨) પ્રતિકા૨ શાંતિમય અને અહિંસક હોય. અશાંતિ કે હિંસા પેદા ન થાય તેવા જ કાર્યક્રમ અપાય.
(૩) લોકશાહી કાનૂન અને બંધારણીય માર્ગો દ્વારા સમાજ પરિવર્તન કરવાનું ધ્યેય રાષ્ટ્રે સ્વીકાર્યું છે. તેથી કાનૂન અને બંધારણીય મર્યાદાનું પાલન કરીને અને કોઈપણ સંજોગોમાં એનું ઉલ્લંઘન ન થાય તેની સાવધાની રાખીને પ્રતિકાર કરવો જોઈએ.
(૪) સાધન શુદ્ધિનો આગ્રહ રાખવો જોઈએ. સાધ્ય ૫ર સાધનની અસર
થાય જ.
(૫) પ્રતિકાર ઘડાયેલી લોકશક્તિથી કરવો જોઈએ. મહોર છાપ માટે રાજ્યશાસનની જરૂર ખરી પણ તે સહુથી છેલ્લે આવે.
આ પાંચ પ્રકારમાં ક્યાંય બંધ, ઘેરાવ, હડતાલ, બહિષ્કાર, રસ્તા૨ોકો કે નાગરિક જીવનમાં બાધા પહોંચે એવા કાર્યક્રમને સ્થાન નથી. સભા-સરઘસ બંધી કે ૧૪૪મી કલમ જેવાં નિયંત્રણોનો ભંગ કરીને ધરપકડ વહોરી લેવા જેવા કાર્યક્રમો આપીને સરકારના કાયદા અને વ્યવસ્થા તંત્રને માથે બોજો વધા૨વા જેવા કાર્યક્રમોને આમાં સ્થાન નથી. આર્થિક દંડ કે શારીરિક સજાને પણ સ્થાન નથી.
તો પછી શેને સ્થાન છે ?
ગાંધીજીએ અનુભવ સિદ્ધ પ્રયોગો દ્વારા ચિંધેલ છે તે પ્રાર્થના અને તપને
મુનિશ્રી સંતબાલજીએ ગાંધીજીના પ્રયોગના અનુસંધાનમાં શરૂ કરેલા ભાલનળકાંઠા પ્રયોગમાં આને તપોમય પ્રાર્થનાના શુદ્ધિપ્રયોગને નામે ઓળખવામાં આવે છે. શુક્રિયજ્ઞ પણ કહેવાય છે.
ભારતીય પરંપરામાં સિદ્ધિ મેળવવા માટે યજ્ઞનું મહત્ત્વ છે જ. અશુદ્ધિના પ્રયોગો તો રોજ નજર સામે જ થતા હોય છે. અન્યાય, અનીતિ, કે ભ્રષ્ટાચાર જેવી
અનુભવની આંખે
