________________
અપાય છે. પોતે માનેલા અન્યાયનો પોતે આવી રીતો વડે વિરોધ કે પ્રતિકાર કરતા જ હોય છે.
પણ પરિણામ શું? એ બધાં જ સાધનો છેવટે તો યુદ્ધ ભણી જ લઈ જાય છે ને ? દરેક વ્યક્તિ કે વર્ગ પોતે જ માને કે મને - અમને અન્યાય થયો છે. તે અમારે જ દૂર કરી અમને લાગે તેવો ન્યાય અમારે જ મેળવી લેવો છે. ગમે તેવી રીતે. ગમે તેવાં સાધનથી. બીજા ગમે તે માને. બીજાનું ગમે તે થાય. અમે માનેલા સત્ય મુજબ ન્યાય મેળવીને જ જંપીશું.
આવો અભિગમ છેવટે અશાંતિ અને યુદ્ધમાં જ પરિણમે.
પછી તે બાબરી મસ્જિદ અને રામ જન્મભૂમિનો વિવાદ હોય, કે ખાલીસ્તાન, કાશ્મીર, લંકા કે કુવૈતનો પ્રશ્ન હોય.
આ અનુભવમાંથી દેશ અને દુનિયા પસાર થઈ જ રહી છે. એ તમે પણ છાપામાં વાંચતા જ હશો ને?”
મિત્રે કહ્યું : “તો પછી અન્યાયનો પ્રતિકાર કોણ કરે અને કેવી રીતે કરે ?”
પ્રશ્ન વિચારવા જેવો, રીતની શોધનો અને પ્રયોગ કરીને અનુભવ મેળવવાનો છે. અને તો કંઈક જવાબ મળે પણ ખરી,
ગાંધી વિચારનો પડકાર ઝીલવાનો રસ્તો ગાંધીને પગલે ચાલીએ તો મળે. અલબત્ત, સ્થૂળ શબ્દોથી નહિ, ભાવથી,
સામાન્ય રીતે આપણે સ્થળને પકડતા હોઈએ છીએ. વ્યક્તિને શબ્દને સાધનને પદ્ધતિને પકડીએ છીએ. ગાંધીને પકડીએ છીએ એમના શબ્દો એ જ સાધન એ જ પદ્ધતિ. ગાંધીનું ધૂળ અનુકરણ,
અમારા નમ્ર અભિપ્રાયે બદલાયેલી પરિસ્થિતિમાં ધૂળ અનુકરણ નિરર્થક જ બને. ગાંધીકાળની બાહ્ય પરિસ્થિતિમાં જ નહિ, લોકમાનસમાં પણ શાશ્વત મૂલ્યો સિવાય યુગ જેટલું પરિવર્તન થઈ ગયું છે.
એટલે શાશ્વત મૂલ્યોને કેન્દ્રમાં રાખીને અન્યાય નિવારણ અને ન્યાયની સ્થાપના માટે ગાંધીની પરિભાષા, સાધનો કે પદ્ધતિનું અનુકરણ નહિ, પણ ગાંધીવિચારનાં ભાવનું અનુસંધાન રાખીને નવેસરથી વિચારવું જરૂરી છે. ગાંધી વિચારનો ભાવ બરાબર સમજી લેવાય તો દેશ, કાળ અને પરિસ્થિતિ મુજબ પરિભાષા પદ્ધતિ અને સાધનોમાં જરૂરી ફેરફાર કરવામાં હરકત ન હોવી જોઈએ.
અનુભવની આંખે
