________________
૧૪૬ સત્તાનો મદ - રાજતંત્ર ઉપર નૈતિક અંકુશની જરૂર
રામકાળના વાયુમંડળમાં પણ જે પરિસ્થિતિ હતી તે જોઈને એના ઉપર પ્રભુકૃપા સાથે ૪00 જેટલા વર્ષો પૂર્વે ગોસ્વામી તુલસીદાસજી બોલ્યા હતા :
નહીં કોઉ અસ જનમેઉ જગ માંહી પ્રભુતા પાઈ મહીં મદ નાહીં.”
એટલે કે જગતમાં હજુ કોઈ એવો જનમ્યો નથી કે જેને સત્તા મેળવ્યા પછી મદ ન થયો હોય. હા, ભગવાનની કૃપા હોય અને પોતાને ટ્રસ્ટી માની ધન અને સત્તા ઉપર જે રહ્યા હોય તેમને સત્તાનો મદ ન થાય એવું બને. સદ્ભાગ્યે આપણે ત્યાં આવા ઉદાહરણો પણ છે. એક બાજુ રામ વતી રાજ્ય ગાદી ચલાવનાર ભરત અને બીજી બાજુ અનાસક્તિને સિદ્ધ કરી છે એવા યાજ્ઞવલ્કયના સુશિષ્ય અને શુકદેવ જેવાનું ગુરુસ્થાન શોભાવનાર જનક મહારાજા. ગાંધીજીની રામરાજ્યની કલ્પના પાછળ એક વાત એ પણ હતી કે “પૂરક અને પ્રેરક એવી બે સંસ્થાઓનો રાજ્યતંત્રની સંસ્થા ઉપર એકનો સામાજિક અને બીજીનો નૈતિક અંકુશ હોવો જોઈએ.” લોકસેવક સંઘ અને ગાંધી સેવા સંઘની વાત આવું જ સૂચવે છે. અલબત્ત કિશોરલાલ મશરૂવાળા પ્રમુખ પદ છોડવા તૈયાર હોઈ ગાંધી સેવા સંઘનું ખુદ ગાંધીજીએ વિલિનીકરણ કરી નાંખ્યું હતું અને લોકસેવક સંઘના સ્વરૂપમાં કોંગ્રેસ પલટે એવી પરિસ્થિતિ ભારત સ્વરાજ પછી રહી ન હતી. આવા સંજોગોમાં કોંગ્રેસે પોતેજ રાજ્યતંત્ર સંભાળવું પડે તે અનિવાર્યતા હતી અને તેથીજ “કોંગ્રેસે લોકસેવક સંઘમાં પલટવું જોઈએ” તેવું સૂચન કર્યા પછી પણ કોંગ્રેસે રાજ્યતંત્ર સંભાળ્યું તોય ગાંધીજીએ વિરોધ કર્યો નહોતો એટલું જ નહિ બલકે કોંગ્રેસનો એવોને એવો સંપર્ક જિંદગીની છેલ્લી ઘડી લગી રાખ્યો હતો.
ત્રીસ જાન્યુઆરી ૧૯૪૮ના પ્રાર્થના સભા માટે પોતે ઊઠ્યા ત્યારે છેલ્લી વાતચીત કોંગ્રેસી આગેવાન શ્રી સરદાર વલ્લભભાઈ સાથે થએલ. એ વસ્તુ જો હોય તો ઉપલી વાતને આધાર મળી રહે છે એટલું જ નહીં કદાચ એકાદ દિવસ વધુ પાછળ હોય કે આગલે દિવસે ૨૯-૧-૪૮ના હોય પણ પ્રાર્થનાસભામાં અથવા ક્યાંક બીજે પ્રસંગોપાત આ ઉગારો ગાંધીજીના મને યાદ રહ્યા છે. (કદાચ વિ.વ.ની તે કાળની ફાઈલ હોય તો તેમાં આ હશે એવો પણ મારો ખ્યાલ રહી ગયો છે.) તે શબ્દો આ જાતના છે : “કોંગ્રેસમાંથી હું નીકળી ગયો. કદાચ સરદાર અને પંડિત જવાહરલાલ
શ્રી સદ્ગુરુ સંગે : વિશ્વને પંથે
