________________
સિદ્ધાંત પ્રચાર
આ માન્યતાના પ્રચાર માટે તેમણે ઘણાં ભાષ્યો રચ્યાં છે. વેદ પરનું શંકર ભાષ્ય, (શારીરિક ભાષ્ય) દશેક ઉપનિષદો પર ભાષ્યો, સનતુ સુજાતીય ભાષ્ય અને ગીતા ભાષ્ય પણ રચ્યું છે. (આ ભાષ્યો કરવાની પ્રથા તો છેક અર્વાચીન કાળ સુધી પણ તેમના અનુયાયીઓમાં ચાલુ જ રહેવા પામી છે) અને માત્ર તે તેમના જ્ઞાનની જ્યોતિ સાહિત્યમાં જ સમાઈ નથી ગઈ, પરંતુ ક્રાન્તિરૂપે વિકસી છે. આ ક્રાન્તિના પ્રચાર માટે તેમણે લગભગ આખા ભારતવર્ષની પરિક્રમા કરી છે. દક્ષિણમાં રામેશ્વરથી ઉત્તરમાં હિમાલય સુધી અને પૂર્વ પશ્ચિમમાં સુદૂર સુધી વિહારયાત્રા કરી કાપાલિક, ક્ષપણક, શાક્ત વગેરે પાખંડી મતોની ઝાટકણી કાઢી છે.
સાંખ્ય, વૈશેષિક, નૈયાયિક, યોગ, પ્રાભાકર, ભટ્ટ વગેરે દર્શનોના વિકારને શમાવવાનો ભારી પ્રયત્ન કર્યો છે. બૌદ્ધધર્મ અને જૈનધર્મ જેવા મહાન ધર્મો સાથે પણ વાદવિવાદ અને ચર્ચાઓ કરવાનું તે ચૂક્યા નથી. જૈમિનિ ઋષિના પરમભક્ત મંડન મિશ્ર અને શંકરાચાર્યજીનો સંવાદ લગભગ જગ વિખ્યાત છે. કેરલના રાજશેખર અને વિદર્ભનો સુધન્વા એ બન્ને રાજાઓ આદ્ય શંકરાચાર્યના શિષ્ય હતા. કાપાલિક જેવા મતોનું ખંડન કરવામાં તેમની જબ્બર સહાય તેમને કાર્યકારી નીવડી હતી.
આ રીતે અદ્વૈતમતના પ્રતિપાદક આદ્ય શંકરાચાર્યનો કાળ વેદધર્મની મહાન ક્રાન્તિનો કાળ હતો અને બ્રાહ્મણધર્મની વિકૃતિને સુધારવાના પ્રયાસમાં તેમનો જબ્બર ફાળો છે એમ કહ્યા સિવાય રહી શકાતું નથી.
કેટલાક કહ્યું છે તેવા તેઓ વિતંડાવાદી નહિ પણ એક સાચા ધર્મસુધારક અને પ્રતિભાપૂર્ણ વિદ્વાન હતા. શંકરાચાર્ય પછી
શ્રીમાન શંકરાચાર્ય પછી વૈષ્ણવમતમાં દક્ષિણ ભારતમાં શ્રીરંગ ગામમાં રામાનુજ નામે એક સમર્થ આચાર્ય થઈ ગયા છે. તેમનો સમય વિ.સં. ૧૧૦૭ થી ૧૧૯૪ નો છે. તેમણે વૈષ્ણવ ધર્મને હલાવ્યો છે.
આવા જ સમયમાં કલચુરિના મહારાજ વિજ્જલના બસવ નામના બ્રાહ્મણે વિ.સં. ૧૨ ૧૩-૧૨૨૪માં શૈવ ધર્મમાં એક લેંગાયત નામના નવા મતની
ધર્મપ્રાણઃ લોંકાશાહ
