________________
રાખતા અને સાંજ પડયે રૂમાલ ઝાટકીને ઊભા થઈ જતા. આમ એક પણ ટાકો પોતાની પાસે સંઘરતા નહિ. પોતે ભૂખ્યા રહેતા, સાંજે સૂકી રોટી પાણીમાં પલાળીને ખાઈ લેતા. વળી, તેઓ સત્તાથી દૂર ભાગતા. એકવાર બાદશાહે કહેવડાવ્યું કે, ખુસરો સાથે નિઝામુદિનને દરબારમાં લાવો. આવી વાત નિઝામુદિનને કહેતાંય ખુસરો ગભરાય. એટલે એકવાર સહેજ ડરતાં ડરતાં વાત મૂકી : 'હુજૂર મને દરબારમાંથી કાઢી મૂકશે એટલે કાં તો આપ મારી સાથે દરબારમાં આવો અથવા બાદશાહ હુજૂર ખુદ અહીં આવવા ઈચ્છે છે તેમને આપને ત્યાં આવવા દો.” નિઝામુદિને ખુસરોને ઉત્તર વાળ્યો: “ખુસરો તને તો ખબર છે કે મારી દરગાહને બે દરવાજા છે. એક દરવાજેથી બાદશાહ અંદર પ્રવેશશે તો બીજા દરવાજેથી આ ફકીર બહાર ભાગી જશે.” નિઝામુદિન સત્તાથી એટલા માટે દૂર ભાગતા કે સત્તાધીશો ધર્મનો દુરુપયોગ ન કરે. ફકત ખુદાની જ ઈબાદત કરતા. તમામ સૂફી સંતો આવી જ વિચારસરણી ધરાવતા હતા.
હમણાં યાસીનભાઈએ ઉલ્લેખ કર્યો કે કેટલાક મુસ્લિમ દોસ્તોને નમસ્કાર સાંભળીને ગુસ્સો ચડે છે. પંદરમી સદીમાં ઈરાનમાં એક કવિ થઈ ગયા તેમનું નામ હાફિઝ. એમનો ફારસીમાં એક મશહૂર શેર છે. જેની એક પંકિત મને યાદ આવે છે : બા મુસલમાન અલ્લા અલ્લા, બા બહમન રામ રામ... એટલે કે મુસલમાનને મળો તો અલ્લા કહો, બ્રાહ્મણને મળો તો રામ રામ કરો. યાદ રહે કે હાફિઝ ઈરાનના હતા, ભારતના નહિ છતાં તેમણે આવી સુંદર વાત કરી છે. એ સાચા મુસ્લિમ હતા. નમસ્કાર, નમસ્તે, સલામ, આદાબ એ શબ્દો આદરસૂચક છે, કોઈ એક ધર્મના નથી. કોઈ શબ્દ સંસ્કૃત ભાષાનો છે કે અરબી ભાષાનો તેથી ફરક પડતો નથી. એવું જ શ્રી કે જનાબનું છે. હું મલેશિયા ગયો હતો ત્યાં જોવા મળ્યું કે દરેક નામ આગળ શ્રી શ્રી લખાય છે, એક વખત નહિ બે વખત મને જિજ્ઞાસા થઈ એટલે પૂછયું તો જાણવા મળ્યું કે આ સંસ્કૃત શબ્દ એમની ભાષામાં પણ છે. ઈન્ડોનેશિયાથી મલેશિયા શબ્દ આવ્યો અને દરેક મુસલમાન બેવાર નામ આગળ તે લખે છે. આ બધી ક્ષુલ્લક બાબતો છે જેને ધર્મ સાથે સ્નાનસૂતકનો સંબંધ નથી અને છતાં કટ્ટરપંથીઓ રાજકીય કારણોસર આવી બાબતો ચગાવ્યા કરે છે.
મોયુદિન અરબી એક મહાન સૂફી સંત થઈ ગયા. તમામ સૂફીઓને મન તે ગુરુ ગણાય છે. એમણે અરબીમાં એક સિદ્ધાંત આપ્યો: અસલ અસ્તિત્વ એક ૫૦
એક બીજાને સમજીએ
