________________
લીધા વિના વ્યક્તિગત જીવનમાં સત્ય-અહિંસા વણી લેવાય અથવા મોટા સમૂહમાં પ્રયોગો કરવાની જરૂર ઊભી થાય તોપણ સાંપ્રદાયિક ધર્મનું નામ લીધા વિના કરવાથી શું ન ચાલે ?
વાત તો સાચી છે કે સાંપ્રદાયિક ધર્મોમાંની વિકૃતિઓ અને ખાસ કરીને ઝનૂનોએ એવી નફરત પેદા કરી છે કે ખુદ ધર્મપ્રધાન હોવા છતાં ભારતના રાજ્યતંત્રે “સેક્યુલર સ્ટેટ' તરીકે બિનસાંપ્રદાયિક રાષ્ટ્ર તરીકે પોતાને જગમશહૂર કર્યું છે. પરંતુ માનવને ક્ષણ પણ જે ધર્મ વિના નથી ચાલી શકે, તેમ તે ધર્મ વગર માનવજાતને ચાલવાનું જ નથી. એટલે પાકિસ્તાન જેવો ભારત પ્રજાભાગ રાજ્યક્ષેત્રે અળગો પડ્યો તે રાજકીય રીતે ભલે સેંકડો વર્ષ સુધી ચલાવાય. પણ ધાર્મિક રીતે ભારત આગળ ધપ્યા વિના કેમ રહી શકે ? માટે કાશ્મીરની પ્રજા તરફ ભારતની પ્રજા એક દિલ બની ધરપત રાખી બેઠી છે.
ધાર્મિક માનવોના સરવાળાથી સમાજની રગેરગમાં ધાર્મિકતા આવી જતી નથી. અને સંસ્કૃતિ તો સમાજની રગેરગમાં ધાર્મિકતા વણાય ત્યારે જ સ્થાપિત થાય છે. આ જ દૃષ્ટિએ સમાજ કરતાં પણ સમાજ મૂલ્યસ્થાપનની કીંમત મહત્ત્વની અને અગત્યની છે. ધર્મના સંસ્થાપક જે મહાપુરુષો થયા, તેઓએ અંગત જીવનમાં અને એવું જ સમાજ જીવનમાં તાણાવાણાની જેમ ઓતપ્રોત થનારું સંસ્કૃતિ કાર્ય કરાવ્યું છે, તેથી તે દષ્ટિએ જ સાંપ્રદાયિકધર્મોનું મૂલ્ય અગત્યનું અને મહત્ત્વનું છે. આ નજરે ચકાસવાથી ભારતમાં સાંપ્રદાયિકધર્મોનું સ્થાપન, વિકાસ અને સંશોધન થયું છે તેવું ક્યાંય નથી થયું, તે ચોખ્ખું દેખાશે. એથી જ આ આખા દેશની સમગ્ર પ્રજા સંસ્થાકાર્ય રીતે જ
સર્વધર્મ ઉપાસના - ૨૭
