________________
માન્યતાઓ અને રિવાજો (કારણ કે જયાં ધર્મ સંપ્રદાયની રીતે ખીલ્યો જ નથી, તો તેઓને કેમ નથી લેતા ? દા.ત., ચીનનો તાઓ' ધર્મ, જાપાનનો “સિન્તો' ધર્મ અને બોબિલોનિયન, એસીરિયા તથા ઇજિપ્તના પ્રાચીન આચારો કાં નથી લેતા ? તે જ રીતે ગ્રીસના દાર્શનિકો દા.ત. સોક્રેટીસ આદિ તથા ભારતના ચાર્વાક વગેરે છ દર્શનોને કેમ નથી લેતા ?
દર્શનો, વાદો, તત્ત્વચર્ચાઓનો માનવના વ્યક્તિગત અને સમાજગત તેમજ સમષ્ટિગત મોટો ફાળો છે. પણ જ્યારે આપણે સત્ય-અહિંસાના વ્યક્તિગત અને સમુદાયગત પ્રયોગો એક સંસ્થામાં નાખવા માગતા હોઈએ તો ચોક્કસપણે વિકસેલા અને સંશોધાયેલા મુખ્ય સાંપ્રદાયિક ધર્મોને લેવા પડશે આમ તો એક એક સાંપ્રદાયિક ધર્મમાં પણ પેટા ભેદો અનેક હોય છે. તે પેટા ભેદો નથી લેતા. યહુદી ધર્મમાં વિકાસ અને સંશોધન ઉમેરીએ તો યહુદી ધર્મનો સમાવેશ ખ્રિસ્તી ધર્મ અને ઈસ્લામ ધર્મમાં થઈ જતો હોઈ તેને નોખું મહત્ત્વ આપીએ નહિ તો ચાલી શકે તેમ છે. એ જ રીતે વેદમાં રામ અને કૃષ્ણ બે મુખ્ય ભેદો સંશોધાઈ વિકસીને સ્પષ્ટ પડેલા હોઈ, તે બંનેય સાંપ્રદાયિક ધર્મોને લેવા પડે છે. હા, શૈવ સંપ્રદાય અલગ નહિ લઈએ તો ચાલી શકશે. કારણ કે મૂળે શિવ આર્યેતર દેવ હોવા છતાં રામમાં એવા તો વિલીન થઈ ગયા છે કે ઠેર ઠેર શિવમંદિરો ગામ બહાર હોય તોયે સામુદાયિક વ્યાપક ઉપાસના તો રામમંદિરની ચાલે છે, છતાં મુખ્ય ઉપાસના રામ, કૃષ્ણ અને સંતો-ભક્તોની ઘેર ઘેર ચાલે છે. એ વાત બિલકુલ સાચી છે કે સાંપ્રદાયિક ધર્મનું નામ
- ૨૬ • સર્વધર્મ ઉપાસના
