________________
એક જણ લાડુ અને બીજો જણ પ્રેમપૂર્વક થુલી ખાઈ ભેગો જમણનો લહાવો લઈ શકે છે, તેમ એક જ ઘરમાં અને સમાજમાં રહેવા છતાં બે જણ જુદા જુદા સાંપ્રદાયિક ધર્મોનો આનંદ કેમ ન લઈ શકે ? અથવા એથી પણ આગળ વધીને બધા ધર્મો પોતાના જ છે એવો વિશિષ્ટ આનંદ કેમ ન માણી શકે ? જો નિરપેક્ષ સત્યનું એકમાત્ર ધ્યેય સામે રાખે તો સાપેક્ષસત્યોની વિવિધતાનું સૌંદર્ય વ્યવહારમાં બરાબર તેવો સાધક ઝીલી શકશે. આજે વિવિધતામાંથી એકતા ખોળી, ચાલવાનો ઉત્તમ મોકો છે. આને સારુ વ્યક્તિગત અને સામાજિક જીવનની સમતુલા માટે હું ચાર તબક્કાઓ મૂકું છું : (૧) ધર્મલક્ષી નીતિ, (૨) સક્રિય અધ્યાત્મલક્ષી ધર્મ, (૩) વિશ્વવાત્સલ્યલક્ષી સક્રિય અધ્યાત્મ અને (૪) કષાયમુક્તિલક્ષી વિશ્વવાત્સલ્ય.
આજના જગતના મુખ્ય ધર્મો આજના જગતના મોટા (એટલે સંખ્યામાં મોટા) ધર્મો માત્ર ચાર છે : (૧) બૌદ્ધ ધર્મ, (૨) ખ્રિસ્તી ધર્મ, (૩) ઈસ્લામ ધર્મ અને (૪) હિંદુ ધર્મ.
દુનિયાની માનવજાતના ચારેય વર્ગો આ ચાર ધર્મોમાં સમાઈ જાય છે. દા.ત., આર્યજાતિ મુખ્યત્વે હિંદુધર્મમાં સમાઈ જાય છે. સેમેટિક જાતિ મુખ્યત્વે ઈસ્લામધર્મમાં સમાવેશ પામે છે. મોંગોલ જાતિ મુખ્યત્વે ખ્રિસ્તી ધર્મ પાળતી હોય છે. અને એશિયાના ભારતેતર દેશોમાં મુખ્યત્વે બૌદ્ધધર્મ દેખાય છે. તેમ જ નીગ્રો જાતિમાં ઈસ્લામ અને ખ્રિસ્તી બંનેય ધર્મો છે.
બીજા પણ બે ધર્મો જનસંખ્યામાં નાના હોવા છતાં પોતપોતાની વિશિષ્ટતા ધરાવતા હોવાથી તે બંનેને લીધા વિના
સર્વધર્મ ઉપાસના - ૨૧
