________________
૧૮
અર્જુન બોલ્યા યુદ્ધવાંચ્છુ ઊભેલા આ, સ્વજનો કૃષ્ણ ! જોઈને ગાત્રો મારાં થતાં ઢીલાં, મુખ મારું સુકાય છે, દેહ કંપે અને મારાં, ખડાં રોમાંચ થાય છે; ગાંડીવ હાથથી છૂટે, ચામડી આ બળે બધી; ઊભા રે’વા નથી શકિત, જાણે મારું ભમે મન.
ગીતાદર્શન
૨૮
निमित्तानि च पश्यामि विपरीतानि केशव । न च श्रेयोऽनुपश्यामि हत्वा स्वजनमाहवे ||३१|| નિમિત્તો પણ ભાળું છું, કેશવ ! વિપરીત ને; નથી કલ્યાણ જોતો ૐ, યુદ્ધમાં સ્વજનો હી. ૩૧
૨૯
૩૦
અર્જુને કહ્યું : હે(શોક હરવાને સમર્થ એવા) કૃષ્ણ ! યુદ્ધની ઈચ્છાએ ટોળે મળેલા એવા આ સ્વજનસમુદાયને જોઈને મારા અવયવો ગળવા માંડયા છે, મારું મુખ સુકાઈ જાય છે, મારા શરીરમાં કંપારી છૂટે છે અને મારાં રોમાંચ ઊભાં થઈ જાય છે. વળી ગાંડીવ (મહાભારતમાં એવો ઉલ્લેખ છે કે ગાંડીવ ધનુષ દિવ્ય હતું તેથી જ દેવો અને દાનવો ૫૨ અર્જુને વિજય મેળવ્યો હતો. આ ગાંડીવ ધનુષ બ્રહ્મા, પ્રજાપતિ, ઈન્દ્ર, ચંદ્ર અને વરુણદેવે પણ ધારણ કર્યું હતું. આ પરથી બ્રહ્મચર્યની સાધનાથી પ્રાપ્ત થતું દ્દઢ સંકલ્પબળ એ જ આઘ્યાત્મિક પરિભાષામાં ગાંડીવ સમજવું.) કે જેનું મને ભારે અભિમાન છે તે પણ હાથમાંથી સરી પડે છે. ચામડી બળીને ખાક થઈ જાય છે. ઊભા રહેવાની પણ શકિત રહી નથી. જાણે મારું મન ભમતું કેમ ન હોય એવું મને લાગે છે.
નોંધ : અર્જુન જેવા ગાંડીવધારીની જેમ આ દશા થાય છે તેમ ઈન્દ્રિયોની મોહદયામાં મુંઝાઈને વિષાદ પામતા મન(બહિરાત્મા)ની તેવી જ દશા થાય છે. કારણ કે,તે ક્ષણે તેના બધા દૃઢ સંકલ્પોના ભાંગીને ભુક્કા થઈ જાય છે. વિકલ્પો અને ભ્રમને લીધે નિરાશા, હાય ! હાય ! અને ગ્લાનિ ઉ૫રાંત વહેમ તથા કુતર્કો વગેરે પણ પેદા થાય છે. એ વિષે આપણે આગળ જોઈશું. (સંજયરૂપી) વિચારનું આ કથન ધૃતરાષ્ટ્રરૂપી આંધળા(અજ્ઞાની) જીવને ગમ્યું હોય તેમ લાગ્યું. એટલે વળી પાછું તેણે કહ્યું : હે રાજન્ ! હવે પછી અર્જુન શું કહે છે તે સ્વસ્થ થઈને સાંભળો.
