________________
અધ્યાય પહેલો
નોંધ : અહીં દ્વિજોત્તમ' વિશેષણ પણ દુર્યોધને ઈરાદાપૂર્વક વાપર્યું છે. તે એમ કહેવા માગે છે કે, સામા પક્ષમાં ક્ષત્રિયવીરો ભેળા થયા છે, તેમ મારા પક્ષે જેના પર મારો ભરોસો છે તે તમે તો બ્રાહ્મણ છો. ગમે તેવા ઉત્તમ તોય બ્રાહ્મણ તો ખરા જ ને! ગમે તેવા વીર હોય તોય બ્રાહ્મણસ્વભાવમાં ક્ષત્રિયો જેવી “રીડ પડે રજપૂત છૂપે નહીં' એ તેજોવૃત્તિ કયાંથી આવે? આમ કહીને વધુ શૂર ચડાવે છે. ક્વી અવિવેકની ગોળે વિલી કડવી ગોળી !
भवानभीष्मश्च कर्णश्च कृपश्च समितिंजयः । अश्वत्थामा विकर्णश्च सौमदत्तिस्तथैव च ||८|| अन्ये च बहवः शूरा मदर्थे त्यक्तजीविताः । नाना शस्त्रप्रहरणा सर्व युद्धविशारदाः ।।९।। આપ, ભીખ તથા કર્ણ, અશ્વત્થામા વિકર્ણ છે; કૃપાચાર્ય રણે જેતા, ભૂરિશ્રવા જયદ્રથ. ૮ બીજાયે છે ઘણા શૂરા, મારા કાજે ફના થવા;
સજ્જ વિવિધ શસ્ત્રોથી, બધા છે યુનિપુણ. ૯ આચાર્યજી ! પ્રથમ તો બ્રહ્માસ્ત્ર આગ્નેયાત્રાદિ પરમ પ્રયોગમાં પ્રવીણ આ૫,(૨) પિતામહ ભીષ્મ કે જેમણે પિતાજીની ખાતર પરણવાની અને રાજ્યની ઈચ્છાનો આપમેળે મહાન ભોગ આપ્યો છે એવા, (૩) સૂર્યપુત્ર મહાવીર કર્ણ. (૪) જ્ઞાનવીર અને સંગ્રામ વિજેતા કૃપાચાર્ય, (૫) આપના જ વીરપુત્ર અશ્વત્થામા, (૬) મારો નાનો ભાઈ વિકર્ણ (અને આપ જાણો જ છો કે, તે કેવો નૈતિક હિંમતવાળો છે),(૭) ભૂરિશ્રવા (એ શાન્તનુના મોટાભાઈ વાહિનકના પુત્ર સોમદત્તનો પુત્ર થાય) (૮) જયદ્રથમ (સિંધુ દેશના રાજા) અને એ સિવાય પણ મારે ખાતર પ્રાણ દેનાર ભાતભાતના અસ્ત્રશસ્ત્રથી સજ્જ થઈને જે અહીં આવ્યા છે તે પણ બધા યુદ્ધમાં કુશળ જ છેઃ
* જયદ્રથઃ ને બદલે ઘણી પ્રતોમાં તથ્રવચ એવો પાઠ પણ છે. જો જયદ્રથ) પાઠ રાખીએ તો તે એક સિંધુ દેશના રાજા દુર્યોધનના પક્ષમાં હતા તેવો અર્થ થાય, અને તદૈવ ચ પાઠ લઈએ તો જેમ કૃપાચાર્ય મહવિજયી છે તેમ અશ્વત્થામા, વિર્ણ અને સૌમદત્તિ(ભૂરિશ્રવા) પણ મહાવિજેતા છે એવો અર્થ થાય,
અહીં લો.ટિળક કહે છે કે, જ્યારે પાંડવોએ વ્રજભૂહ કર્યો ત્યારે રક્ષણને માટે તે બૂહના અગ્ર ભાગે ભીમની જ યોજના કરવામાં આવી હતી. તેથી દુર્યોધનને એમ લાગ્યું હશે કે, સૈન્ય ભીમની રક્ષા તળે છે. પરંતુ વસ્તુતઃ પાંડવોના સૈન્યસેનાપતિ તો ધૃષ્ટદ્યુમ્ન દ્રુપદપુત્ર) જ હતા.