________________
અધ્યાય છઠ્ઠો
૩૦૭
નથી. છતાં એ પુરુષની કલ્પના પૂબ વિચારવા જેવી છે. એ વાત તો નિઃસંદેહ છે કે ગીતામાં કોઈ એક જ યોગ નહિ; પરંતુ ત્રણે યોગોનો સમન્વય છે.
જ્ઞાન, ભકિત અને વૈરાગ્યવાસિત કર્મ, એ ત્રણેનું અભિન્ન નિરૂપણ છે.
ગીતા, મનુષ્યમાં રહેલી કર્મશકિતને સન્માર્ગે ખીલવી, એનો સદુપયોગ શીખવે છે. મનુષ્યમાં રહેલી બુદ્ધિશકિતને-સંકલ્પ- વિકલ્પ કે શાસ્ત્રોના શબ્દચૂંથણામાં કુંઠિત ન કરતાં સમભાવવાળી, તીવ્ર અને તેજસ્વી બનાવી એ દ્વારા જીવનનો અને જગતનો વિકાસ કરવાનું શીખવે છે. અને મનુષ્યમાં રહેલા હૃદય ઉમળકાને કોઈ અલૌકિક ભાવનામય વિશ્વમાં લઈ જવાની પ્રેરણા પાય છે, કે
જ્યાં દુઃખ-સુખ રહિત કેવળ આનંદ છે, નાશ વિનાની હસ્તી છે અને આવરણ વિનાના પરમ વિશુદ્ધ જ્ઞાનની જ્યોતિ છે.
ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्म
विद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे
आत्मसंयमयोगो नाम षष्ठोऽध्यायः ॥ ६ ॥ 'ૐ તત્ સત્’ એ પ્રમાણે શ્રીભગવાને ગાયેલી, ઉપનિષદો પૈકી બ્રહ્મવિદ્યા અને યોગશાસ્ત્રના સમન્વયવાળા શ્રીકૃષ્ણ અને અર્જુનના આ સંવાદમાં આત્મસંયમયોગ નામનો છઠ્ઠો અધ્યાય પૂરો થયો.
છઠ્ઠા અધ્યાયનો ઉપસંહાર આ અધ્યાયનું નામ 'આત્મસંયમયોગ' છે, એ આપણે જોયું. સંન્યાસ સારો કે કર્મનો યોગ સારો” એના જવાબમાં બન્ને સારા; છતાં બન્નેમાં કઈ રીતે અને કયા ત્યાગ કરતાં યોગ સારો એ વાત કરી હતી. ઉપરાંત યોગી કર્મ કરવા છતાં શી રીતે બંધાતો નથી અને તેની શી દશા હોય છે તે બતાવી, છેવટે બ્રહ્મનિર્વાણને જેમ તે પામે છે તેમ ઋષિમુનિઓ પણ પામે છે, એમ સર્વ વર્ગનો સમન્વય કર્યો હતો.
હવે આ અધ્યાયમાં એ જ પ્રશ્નના અનુસંધાનમાં શ્રીકૃષ્ણજી કહે છે : "અર્જુન ! જેમ સંન્યાસમાં યોગનો ખપ પડે છે, (એમ કહીને મેં ગયા અધ્યાયમાં યોગની તારીફ કરી તેમ) યોગમાં પણ સંન્યાસની જરૂર પડે છે, તે તારે ન ભૂલવું જોઈએ. એ રીતે જોતાં સંન્યાસી અને યોગી બન્ને એક સરખા પણ કહી શકાય. મારી દષ્ટિ
