________________
૨૯૮
ગીતા દર્શન
અહીં કૃષ્ણ વિશેષણ પણ એટલા સારુ વપરાયું છે કે, કૃષ્ણ મહાત્માએ મનની સ્થિરતા સાધી લીધી હતી તેથી જ તે સમત્વવાળા યુકત યોગી બન્યા હતા. હવે તેઓ શું કહે છે તે જોઈએ:
श्रीभगवान् उवाच । असंशयं महाबाहो मनो दुर्निग्रहं चलम् । अभ्यासेन तु कौन्तेय वैराग्येण च गृह्यते ।। ३५ ॥ असंयतात्मना योगो दुष्प्राप इति मे मतिः । वश्यात्मना तु यतता शक्योऽवाप्तुमुपायतः ।। ३६ ।।
- ભગવાન બોલ્યા : બેશક છે મહાબાહો ! ચંચળ-મન દુર્જય; પણ કૌતેય ! અભ્યાસે, ને વૈરાગ્ય થતું વશ. ૩૫ મન જીત્યું નથી જેણે, તેને છે યોગ દુર્લભ;
મથતા સંયમીને તો, પ્રાપ્ત થાય ઉપાયથી. ૩૬ હે (મોટી ભુજાવાળા) મહાબાહુ! ચંચળ મનને વશ કરવું બેશક મુશ્કેલ છે જ. પણ હે કૌતેય ! કિંતી સંયમી હતાં માટે અહીં ક્લીપુત્ર વિશેષણ લીધું છે) અભ્યાસ અને વૈરાગ્ય દ્વારા તેને પણ વશ કરી જ શકાય છે. (તેથી) મારો મત (યોગ વિષે પણ) એ છે કે જેનો આત્મા અસંયમી છે, (એટલે કે જેણે મનને જીત્યું નથી, તેને જ (મેં કહ્યું તેમ) યોગપ્રાપ્તિ દુર્લભ છે. જેણે આત્માને (મનોમય-આત્માને) વશ કરી લીધો છે અને જે સતત પુરુષાર્થશીલ છે તેને તો યોગ ઉપાયથી જરૂર પ્રાપ્ત થાય છે.
નોંધ : મનની ચંચળતા દૂર કરી શકાય છે, એથી સર્વ સાધકો રાહત મેળવી શકશે અને શ્રદ્ધામય આશા રાખી શકશે. પણ ગીતાકારે કહ્યું તેમ, અભ્યાસ અને વૈરાગ્ય બને જોઈએ ! અભ્યાસ એટલે સુટેવ અને વૈરાગ્ય એટલે સંસારની આસકિતનો અભાવ લાવનારી દશા. આ બન્ને પરસ્પર અવિનાભાવ સંબંધથી જોડાયેલાં છે. અંતરંગ વૈરાગ્ય ન હોય, તો કુટેવોમાંથી મન, ઈન્દ્રિયો વગેરે પસીને સુટેવ પામી ન શકે. અને સુટેવ વગરનો વૈરાગ્ય લાંબો વખત ટકે નહિ આ રીતે પ્રયત્ન કરતાં જે સ્થિતિ થાય તે સ્થિતિનો સાધક સંયતાત્મા” કહેવાય, અને તેને માટે યોગ દુર્લભ છે જ નહિ. અસંયમીને જ યોગપ્રાપ્તિ દુર્લભ થાય છે.
