________________
૨૮૬
ગીતા દર્શન
ઈચ્છનારે સંસાર વધારે તેવી ઈચ્છાને છાંડ્યા સિવાય છૂટકો નથી. શ્રીમદ્ પણ કહે છે: "સર્વભાવથી ઔદાસિન્ય વૃત્તિ કરી” લેવી જોઈએ.
મનના સંકલ્પોવિકલ્પો તા એટલે મન નવરું પડ્યું અને જો મન નવરું પડે તો વળી બીજું નખોદ વાળ માટે શ્રીકૃષ્ણ ગુરુએ કહ્યું કે બધી ઈન્દ્રિયોને બધી રીતે નિયમ લાવવામાં મનને લગાડી દેવું.
ઈન્દ્રિયોને નિયમમાં લાવવાનો અર્થ એ કે, (૧) કાં તો કામુકી ચણ રહિત દશામાં મૂકવી અને (ર) કાં તો ભક્તિરસમાં તરબોળ કરી મૂકવી અને ધીરે ધીરે ધૃતિગૃહીત બુદ્ધિથી નિવૃત્તિને માર્ગે જવું ધૃતિગૃહીત બુદ્ધિની ખાસ જરૂર કહી છે તે બરાબર છે. ધૃતિગૃહિત બુદ્ધિ એટલે દઢ સંસ્કાર પામેલી બુદ્ધિ. જો તેવી સુદઢ બુદ્ધિ ન હોય તો તે બુદ્ધિ કાયમી શાંતિમાં ખપ લાગતી નથી. ઉતાવળી બુદ્ધિ અનર્થ કરે છે. વળી અહીં નિવૃત્તિ માર્ગનો મહિમા બતાવ્યો પણ તેય ધીરે ધીરે એટલે કે વિવેકભર્યો.
પરંતુ અહીં પણ એક મોટું જોખમ છે અને તે એ કે જો મન સ્વછંદી બની જાય તો મહા પતન થાય છે, માટે કહ્યું કે "મનને તો આત્મામાં જ સ્થિર રાખવું.” આવી વેળાએ જાણે કે મન છે જ નહિ એવી દશા થવી જોઈએ અને તે થાય જ છે માટે આ વેળાએ કશુંય ચિતવવું નહિ. ચિંતન જો કે મનનો આધ્યાત્મિક ખોરાક છે, છતાં આવી સાધના કરતી વખતે તો તે પણ ન જોઈએ.
સારાંશ કે (૧) પ્રથમ તો કામનાનો સર્વાશે ત્યાગ કરવો (૨) મનથી ઈન્દ્રિયોને નિયમે લાવીને દઢ સંસ્કાર પામેલી બુદ્ધિથી નિવૃત્તિ લેવી અને (૩) મનને આત્મામાં જ સ્થિર રાખવું, ત્યાં લગી કશું ન ચિંતવવું.
આવી સાધના પણ કંઈ સહેલી નથી. માટે હવે શ્રીકૃષ્ણગુરુ અર્જુનને સૂચના આપે છે કે :
यतो यतो निश्चरति मनश्चचलमस्थिरम् । ततस्ततो नियम्यैतद-आत्मन्येव वशं नयेत् ।। २६ ।। જ્યાં જ્યાંથી નીકળી જાતું, ચંચલ મન અસ્થિર;
ત્યાં ત્યાં પકડી એને, આત્મામાં જ લઈ જવું. ૨૧ (અને પરંતપ ! આત્માને વશ રહેવું મનને ગમતું નથી, તે તો હમેશાં મોહવૃત્તિને વશ રહેવામાં જ ગૌરવ માને છે, એટલે બીજું બધું કરવું બહુ કઠણ
