________________
અધ્યાય પાંચમો
જ્યાં શૂદ્રમાં અસંસ્કારિતા જોતા ત્યાં એને દૂર કાઢવાની પ્રેરણા આપવા માટે તત્પર રહેતા, કારણ એ હતું કે બ્રાહ્મણમાં જેવો આત્મા છે, તેવો જ આત્મા શૂદ્રમાં છે, એમ તેઓ જોઈ રહ્યા હતા. માત્ર એમને ફેર એટલો જ લાગતો કે બ્રાહ્મણને પોતાનો આત્મા સંસ્કારી બનાવવામાં પોતાનો પુરુષાર્થ અને બહા૨ની મદદ ઉપયોગી થઈ છે, પણ શૂદ્રને એવા સંયોગો ભાગ્યે જ મળ્યા છે અને મળ્યા છે તો પણ તિરસ્કાર ભરી રીતે. એટલે તેઓ પોતાના સ્વમાનની લાગણીને ઓગાળીને એમનો લાભ લેવા ઉત્સાહી થઈ શકયા નથી. આમ જોઈને તેઓ શૂદ્ર પ્રત્યે વધુ પ્રેરણાત્મક ભાવે અત્યંત પ્રેમાળ દૃષ્ટિ રાખી શકતા, આ જ રીતે ગાય એ જગતનું મહાન ઉપયોગી જાનવર છે. કૂતરું એટલી હદે નથી, તો પણ ઉપયોગી બની શકે તેમ તો છે જ. માત્ર એને વિકસવાની તક મળવી જોઈએ. એટલે તેમનું દૃષ્ટિબિંદુ આવું ઉદાર અને ગૌરવપૂર્ણ હતું.
૨૫૧
આ આખા શ્લોકનો સાર એ કે મોક્ષાર્થી પુરુષો બહુ બુદ્ધિમાન તો છે જ, પણ તેઓની બુદ્ધિનો અને નમ્રતાનો ઉપયોગ તેઓ આવી દૃષ્ટિ રાખીને જગતના ઉદ્ધાર અર્થે કરે છે. બુદ્ધિ કે જે પુણ્યનું જ પરિણામ છે, પુણ્યરૂપ પણ એ ગણી શકાય તેમ છે તેનો ઉપયોગ સ્વપર હિત અર્થે કરે છે. સ્વપર હિતનો ખરો માર્ગ આવી સમદષ્ટિથી શરૂ થાય છે. જૈનસૂત્રોની પરિભાષામાં આ દશાને જ સમકિત કહેવામાં આવે છે. ગીતામાં જોઈ ગયા તે પ્રમાણે આ યોગનું એક પાસું છે અને તેનું મહત્ત્વ કાંઈ ઓછું નથી.
જેઓ એમ માને છે કે "સમિત અથવા આત્મજ્ઞાન” થયા પછી ક્રિયાકર્મ કરવાં પડતાં નથી, તેઓ ઉપરની બીનાથી સહેજે સમજશે કે સમિકતી અગર આત્મજ્ઞાનીને તો વધુ ઉત્સાહથી ક્રિયાકર્મ ક૨વાનાં હોય છે. એ જ રીતે સકિત અથવા આત્મજ્ઞાન થયા પહેલાં પણ ઉ૫૨ કહેલી દૃષ્ટિ કેળવવા માટે શુભક્રિયાઓ કરવાની હોય છે જ.
અહીં પણ અર્જુને પ્રશ્ન કર્યો કે "ક્રિયા હોય ત્યાં નિષ્ક્રિય બ્રહ્મ કેમ મળે ? અથવા ક્રિયા હોય ત્યાં સંસાર કેમ ટળે ?” એના ઉત્તરમાં શ્રીકૃષ્ણગુરુ કહે છે : इहैव तैर्जितः सर्गो येषां साम्ये स्थितं मनः
1
निर्दोषं हि समं ब्रह्म तस्माद् ब्रह्मणि ते स्थिताः ॥ १९ ॥ જગ જીત્યું અહીં તેણે, સામ્યું જેનું ઠર્યું મન; નિર્દોષ જ સમબ્રહ્મ, માટે તે બ્રહ્મમાં ઠર્યો,
૧૯
