________________
૧૭૨
ગીતાદર્શન
(ધૂળ પદાર્થને હિસાબે કહો કે સ્થૂળ કર્મેન્દિર્યોને હિસાબે કહો) ઈન્દ્રિયો (સૂક્ષ્મ ઈન્દ્રિયો સૂક્ષ્મ હોવાથી) પર છે અને મન તો વળી એ (ઈન્દ્રિયો) થી પણ (સૂક્ષ્મ હોવાથી) પર છે. તેમજ (એ) મનથી બુદ્ધિ પર (સૂક્ષ્મ) છે અને એ બુદ્ધિથી પણ જે પર છે, તે જ તે (કામ) છે.
નોંધ : માત્ર ઈન્દ્રિયોને નિયમમાં રાખવાથી પતી ગયું, એમ રખે કોઈ માની લે! એટલે શ્રીકૃષ્ણ ગુરુએ નીચે પ્રમાણે આખો ક્રમ આપી દીધો. આ પરથી ફલિત એ થયું કે ઈન્દ્રિયો વશ કર્યા પછી મનને વશ કરવાનું મનને વશ કરવા માટે જ ઈન્દ્રિયોને વશ રાખી છે એમ ઈન્દ્રિયો વશ રાખનારે) ન ભૂલવું જોઈએ અને મન વશ થયા પછી પણ જેમ કોઈ દર્શનકાર એને જ મુક્તિ માની લે છે તે પણ બરાબર નથી, કારણ કે મનથી પર બુદ્ધિ છે. એને પણ કાબૂમાં લેવી જોઈએ અને વળી બુદ્ધિને સુદ્ધાં ટેકો આપનાર જે આત્મા છે, તે જ કામરૂપ આત્મા ખરો વૈરી છે. માટે એને મારવાનું નિશાન છેવટે ન ભૂલવું જોઈએ. આ પરથી મોક્ષ, મુકિત કે નિર્વાણ એ કેટલી મોંઘી વસ્તુ છે, એનો સાધકને કંઈક ખ્યાલ આવશે.
જૈનસત્રોમાં આ વિષયને ભારે વિસ્તારપૂર્વક ચર્ચવામાં આવ્યો છે. ત્યાં ઈન્દ્રિયોના (નિવૃત્તિ, ઉપકરણ, લબ્ધિ અને ઉપયોગ એવા) ચાર પ્રકારો પાડવામાં આવ્યા છે. શરીરના (ઔદારિક, વૈક્રિય, આહારક, તેજસ અને કાર્પણ એમ) પાંચ ભેદો પાડવામાં આવ્યા છે અને ક્રમપૂર્વક એક બીજાથી સુક્ષ્મ છે, એમ કહેવામાં આવ્યું છે, એ વિજ્ઞાનને વધુ વિસ્તારથી જોવું હોય તો વાચક શ્રી તત્વાર્થાધિગમ સૂત્રમાં જોઈ લે. હવે ઉપસંહાર કરતાં શ્રીકૃષ્ણગુરુ ઉપરની જ વાતને નક્કર રૂપે કહે છે:
एवं बुद्धः परं बुदघ्वा संस्तभ्यात्मानमात्मना । जहि शत्रु महाबाहो कामरुपं दुरासदम् ।। ४३ ।। એમ બુદ્ધિ થકી સૂક્ષ્મ આત્માને થંભી આત્મથી;
મહાબાહો ! દુરાસાઘ કામરૂપ રિપુ હણ. ૪૩ એમ (ઉપર કહ્યા પ્રમાણે) બુદ્ધિથી પર (સૂક્ષ્મ) રહેલા આત્માને આત્મા વડે થંભી રાખી એ (આત્મા સાથે રહેલા અને) દુ:ખે કરીને શોધી શકાય એવા એ કામરૂપી શત્રુને હે મહાબાહો ! (હે મોટી ભુજાવાળા !) તું મારી નાખ.
નોંધ : આત્મા એક હોવા છતાં એના ત્રણ પ્રકારો આ રીતે થાય છે (૧)
