________________
અધ્યાય બીજો
૧૦૧
બગાડયું, એણે મારું બૂરું કર્યું એવો બીજા પ્રત્યે મનમાં આવેશ આવે છે અને ક્રોધ થઈ જાય છે, તેના મૂળમાં પણ રાગ જ છે.
આવી સ્થિતિવાળો પોતાના મનને મારે છે માટે એને સ્થિતપ્રજ્ઞ મુનિ પણ ગણી શકાય. જૈનસૂત્ર શ્રી આચારાંગમાં પણ એમ જ કહ્યું છે : જે સમંતિ પાસહ મોણંતિ પાસહ . અર્થાતુ જ્યાં સમત્વ છે ત્યાં મુનિપણું છે.
यः सर्वत्रानभिस्नेहस्तत्तत्प्राप्य शुभाशुभम् । नाभिनंदति न द्वेष्टि तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ।। ५७ ।। यदा संहरते चायं कूर्भोऽगानीव सर्वशः । इंद्रियाणींद्रियार्थेम्यस्तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ।। ५८ ।। જે બધે અપ્રતિબંધી, તે તે પામી શુભાશુભ; ખુશ કે ખિન્ન ના થાય, તેની પ્રજ્ઞા પ્રતિષ્ઠિત. ૫૭ સમેટે કાચબો અંગ, સર્વથા તેમ ઈદ્રિયો;
સમેટે ઈઢિયાર્થોથી, તેની બુદ્ધિ પ્રતિષ્ઠિત. ૫૮ (વળી હે અર્જુન આ પ્રકારે વિષયો પરત્વેનો વૈરાગ્ય થવાથી પછી એને કોઈ વ્યકિતનો કે પદાર્થનો, કોઈ ક્ષેત્રનો કે કાળનો કશોય પ્રતિબંધ રહેતો નથી, તેથી) જે બધે સ્થળે અપ્રતિબંધ (મમત્વબુદ્ધિથી રહિત) રીતે વિચારી રહ્યો હોય છે. અને જે તે (વસ્તુ પછી શુભ કે અશુભ ગમે તે પ્રકારની હો, તેને) પામીને નથી તો રાજી થતો કે નથી તો નારાજ થતો. (માટે આવાં લક્ષણો તું જ્યાં ભાળે ત્યાં પણ જાણવું કે,) તે પુરુષની બુદ્ધિ પ્રતિષ્ઠિત છે, (પણ હે પાંડુનંદન ! તું એમ ન માનતો કે તે બધી રીતે અપ્રતિબંધ હોય છે, એટલે કે ફાવે તેમ સ્વછંદે વિષયાનંદ લૂંટે છે અને ગમે તેમ વર્તે છે. જો તું એમ સમજીને વર્તવા માંડે તો તો ભારે અનર્થ થાય. ખરી વાત તો એ છે કે, એવા સ્થિતપ્રજ્ઞને બહારનાં બંધન નથી, પણ જવાબદારીનું-સ્વેચ્છાએ સ્વીકારેલું સંયમનું બંધન તો હોય જ છે, અને એને એ કડક રીતે જાળવે પણ છે. જે લોકો જગતને દેખાડવા કે રાજી રાખવા માટે કડક ક્રિયા પાળે છે તે બહારનાં બંધનથી બંધાયેલા છે, પણ અંતરંગ સંયમ ન હોવાને લીધે દંભ, પાખંડમાં રચ્યાપચ્યા રહે છે. જ્યારે, ખરો સ્થિતપ્રજ્ઞ તો દંભ-પાખંડથી સતત દૂર રહે છે. તેની ચર્ચા આ જાતની હોય છે.) કાચબો જેમ પોતાનાં અંગ સર્વ પ્રકારે (પોતાની રક્ષા માટે પણ ભયનું કારણ ન હોય ત્યાં નથી સમેટતો અને ભયનું કારણ જણાતાં વાર જ) સમેટી લે છે તેમ આ સ્થિતપ્રજ્ઞ)
