________________
શ્રી ગુલામરસૂલ કુરેશી કુરેશીભાઈએ ઇસ્લામ ધર્મનો સુંદર ખ્યાલ આપ્યો હતો. તેમણે જણાવ્યું કે, ઈસ્લામનો અર્થ અરબીમાં “સલમ' થાય છે. સલમ એટલે સર્વાણિ છે. સત્યની કસોટી આવે ત્યારે જાનના ભોગે તે પાર કરે તેવો તે ધર્મ છે. ઇસ્લામનો બીજો અર્થ શાન્તિ થાય છે. આવા સિદ્ધાંતથી વિરુદ્ધ વર્તનાર સાચો ઇસ્લામી નથી.
વર્ગ સમાપ્તિદિને સભ્યોએ વર્ગમાં પડેલી પોતાના મન પરની છાપ તથા અનુભવોની નોંધો મહારાજશ્રીને આપી હતી. તેમાં તેમણે પોતાનો સંતોષ વ્યક્ત કરી પોતાને ગામડે જઈ વર્ગમાં જે કંઈ સાંભળ્યું-અનુભવ્યું તેનો પ્રચાર કરવાનું તેમજ વ્યસનો છોડાવવાના કાર્યક્રમને ગામડાંમાં શરૂ કરવાનો અનુરોધ કર્યો હતો.
સર્વોદય વર્ષ દરમિયાન શ્રી બબલભાઈ મહેતા સાથે થયેલી પ્રશ્નોત્તરી (વર્ગ દરમિયાન પ્રશ્નોત્તરીનો કાર્યક્રમ પણ રહેતો. તેવી એક ચર્ચા-શ્રમજીવીશ્રમજીવન અને સાધુ જીવન અંગે થયેલી તેનો સારાંશ નીચે પ્રમાણે છે.)
પ્રશ્ન : આપે કહ્યું કે સમાજમાં ચાલી રહેલું શોષણ અટકાવવું હોય તો શ્રમજીવન અને શ્રમજીવીની પ્રતિષ્ઠા વધવી જોઈએ અને એ પ્રતિષ્ઠા વધારવાની શરૂઆત આપણા જીવનમાં શ્રમ જીવનને અપનાવીને કરી શકાય છે. આ વિધાન સાથે હું સંપૂર્ણ સહમત થાઉં છું. પરંતુ મારો સવાલ એ છે કે માત્ર અનાજ ઉત્પન્ન કરવું કે કાપડ પેદા કરવું અથવા તો એવી જ જીવનની પ્રાથમિક જરૂરિયાતોના ઉત્પાદનમાં પ્રત્યક્ષ સક્રિય કામ કરવું એને જ શું આપ શ્રમજીવન કહેશો ?
ઉત્તર ઃ એક વ્યક્તિ બધાં જ કામ જાતે કરે એ કદાચ અશક્ય બને, એથી એને કાયમી વહેંચણી કરવી પડે. પરંતુ જીવનની જરૂરિયાતની ચીજોના ઉત્પાદનમાં મદદરૂપ થાય એવો કોઈપણ શરીરશ્રમ કરવો જોઈએ, એટલો એનો અર્થ જરૂર કરી શકાય.
પ્રશ્ન : તો પછી સમાજજીવનના બધા અંગો વ્યવસ્થિત રીતે કામ કરી શકે, જેમકે, ઉત્પાદન કાર્યમાં પ્રત્યક્ષ પડેલા બધા વર્ગો નિશ્ચિત પણે પોતાનું કાર્ય કરી શકે, તેમની મહેનતનો પૂરો વાજબી બદલો તેમને મળે અને તેમનું શોષણ ન થાય, એમને શોષણવિહીન સમાજ રચનાના કાર્યમાં ઓછામાં ઓછો પરિગ્રહ રાખીને ત્યાગ અને સંયમપૂર્વક પોતાનું જીવન જીવીને જે વ્યક્તિઓ પોતાના જીવન્નનો બધો સમય સમાજ અર્થે આપતી હોય; તો સાચા અર્થમાં સાધુ કે સંન્યાસીઓ જેઓ શ્રમથી કંટાળીને નહિ પણ પોતે નક્કી કરેલી અથવા માનેલી મર્યાદાઓને લઈને પ્રત્યક્ષ ઉત્પાદન શ્રમ
સાધુતાની પગદંડી