________________
(ઉપસંહાર
અહીં બનાસકાંઠા જિલ્લાનો પ્રવાસ પૂરો થયો. જિલ્લામાં ૧૨૨૫ ગામ છે તેમાંથી લગભગ ૮૦૦ ગામો જાગીરી છે. ૧૨૨ ગામોમાં નિશાળ છે તેમાં ૪ર ગામોમાં સરકારી મકાનો છે. ૮૦ નિશાળો ભાડાના મકાનમાં બેસે છે. ૧૦૭૮ ગામ નિશાળ વગરનાં છે. મોટો ભાગ જાગીરદારીનો હોવાથી પ્રજાનું શોષણ ખૂબ થાય છે.
એક ગામમાં અમારી સભા ચાલતી હતી ત્યાં એક વિધવા બાઈએ બે હાથ જોડીને પોતાની કથની કહી. પોતે નજીકના ગામડામાં રહેતી હતી. ધણી ચાર વરસથી ગુજરી ગયેલો. છોકરો નાનો એટલે ભાડે ખેતી કરાવતી પણ જાગીરદારની દાનત બગડી એટલે જમીન પડાવી લેવા માટે એક રબારીને ઊભો કર્યો. અને કેટલીક જમીન ખેડાવી નાખી અને બાઈને ધમકી આપી કે આ ગામ છોડીને ચાલી જા. નહીં તો ઘરમાં હાડકાં પડશે અને છાપરું સળગી જશે. બાઈ બીકની મારી તેના સગાને ત્યાં રહેવા આવી હતી. હાડકું નાખવાની ધમકી આપનાર હરિજન હતો એટલે અમે જ્યારે એ ગામ ગયા ત્યારે ત્યાંના હરિજન વાસમાં જઈ તપાસ કરી તો વાત સાચી નીકળી. હરિજને કહ્યું, બાપુ ! ઠાકોર સાહેબે કહ્યું એટલે એમની સાથે ધમકી આપવા ગયો હતો. હવે નહીં જાઉં. પછી એ બાઈને અમે ડીસા બોલાવી હતી. અને પ્રાંત સાહેબ સમક્ષ આખી સ્થિતિનો ખ્યાલ આપી યોગ્ય કરવા જણાવ્યું હતું.
વડગામ બાજુ જમીન નીચી હોવાથી કેટલીક જગ્યાએ કુદરતી મીઠું પાણી ઓવર ફૂલો થાય છે. એટલે ઊંચી જગ્યાએ નાના બંધ બાંધી પાણી લઈ જાય છે. એટલે ખેતીવાડી સારી છે.
કેળવણીની સંસ્થાઓ દેશોદ્ધારનો પાયો છે. આજે સાંદીપની, વ્યાસ, વાલ્મીકિ, દ્રોણ કે વશિષ્ટ ભલે ન મળે, પણ વર્તમાન સમાજમાં છૂટાં છવાયાં જે રત્નો છે, તેને તારવી લઈ સાચી સ્વતંત્રતાથી કાર્ય કરવા દેવામાં આવે તો ભૂતકાળની પૂર્તિ કરે તેવી યોગ્યતાવાળી વ્યક્તિઓ પાકે, એ વિશે મને શંકા નથી. આને સારુ સૌએ મથવું જોઈએ.
- સંતબાલ
સાધુતાની પગદંડી
૧૫૯
