________________
મને બે મુખ્ય તત્ત્વો કહેવાનું મન થાય છે. બધા ધર્મોમાં પાયાની ને છેવટની વાત એક જ છે. આટલું આપણે સમજી લઈએ તો પોષાક કે ક્રિયા જુદી હોવા છતાં આપણા કેટલાક ઝઘડા શાંત થઈ જાય. આપણે ત્યાં ત્રણ મુખ્ય ધર્મો છે : જૈન, બૌદ્ધ અને વૈદિક. કોઈ કહેશે કે ત્રણેય જુદા છે. તો હું એમ કહીશ કે હાથ જુદા, પગ જુદા, માથું જુદું તો એક અંગ નહીં થઈ શકે. જીવનની અંદર બધા ધર્મોના તત્ત્વોનો સમાવેશ થાય છે ત્યારે તેમાંથી ખુશબો નીકળે છે. ઘડીભર માની લો કે આપણે ઊંચા છીએ તો ઊંચા તો સગુણથી ને ? અને સદ્દગુણ જ્યાં હોય ત્યાં તે ઊંચો એટલે મારો ધર્મ ઊંચો કે તેનો ધર્મ ઊંચો એ બધી માન્યતાઓ છે. જેવી રીતે માણસને કંઈક દર્દ થયું હોય તેને તરત મદદ કરી અને એમાંથી જે આનંદ થયો તે જ ઊંચો ધર્મ. કુરાનમાં આયાતો જોઈ, તો તેમાં એક જ વાત કરી છે. સારા જગતનો પાલનહાર ઈશ્વર છે. બીજું બધું મિથ્યા છે, બીજું વધું મિથ્યા છે, નાશવંત હોય તો શરીર છે. અનાશવંત તો સત્ય, આત્માના ગુણો છે. ગીતામાં પણ એમ જ કહ્યું. બધા ધર્મો છોડીને હું તમારે શરણે આવું છું. હુલ્લડો, ગાયોની તલ, હિંસા વગેરે આસુરી પ્રકૃતિમાંથી આવે છે. અલ્લાહો અકબર, એક કહે, બીજો હરહર મહાદેવ કહે અને લઢે. તાંદુલ અને ચોખા નામ જુદાં, ધર્મતત્ત્વ એક આચરનારા જુદા. ખ્રિસ્તમાં ચેરીટી, હૉપ અને ફેઈથ કહ્યું. એક ઈશ્વરને કર્તા માને એક ઈશ્વરને પર માને. મેડા ઉપર ચઢી ગયા પછી નીસરણી ઉઠાવી લેવામાં આવે તો શું વાંધો ? વૈષ્ણવો જૈન સ્થળમાં જાય અને જૈનો અહીં આવે તેમાં વાંધો
ક્યાં છે? વાંધો છે ફક્ત ક્રિયામાં, ભાલમાં પીવાનું પાણી ન મળે તો, કહીએ નાહ્યા સિવાય નહિ ચાલે તો મૂર્ખાઈ કહેવાશે. અરબસ્તાનમાં પાંચ વખત પ્રાર્થના (નમાઝ) અને પાણી ઓછું એટલે વજુ કોણીથી કાંડા સુધી પાણી લઈ જવું) કરવાનું કહ્યું. શબને બાળવું, દાટવું સહેતુક હતાં. જમીન ઓછી બળતણ વધુ ત્યાં બાળવાનું કહ્યું, અને જમીન પુષ્કળ અને લાકડું ઓછું એટલે દાટવાનું કહ્યું. વારસો, ધન, મિલકત જે આપણને ઈશ્વરે આપ્યું એમ કહીએ છીએ, મારા નશીબમાં હતું તે મળ્યું. ખરી રીતે ઈશ્વરે તો સગુણ આપ્યા માલ મિલકત તો જગતની છે, પાડોશી ભૂખ્યો છે અને આપણાથી ન ખવાય તેટલું વાપરીએ છીએ એ ઈશ્વરી કૃત્ય નથી.
સાધુતાની પગદંડી
૮૩