________________
द्वितीयो नयतरङ्गः
तृतीयो न भवेद्यस्तु द्वयोर्मन्त्रं प्रकुर्वतोः ।
यथावसरवक्ता च स विद्वान् स विचक्षणः ॥ १७२॥ (२.८५)
[मूल]
(अन्वयः) मन्त्रं प्रकुर्वतोः द्वयोः यः तृतीयो न भवेत्, यथावसरवक्ता तु स विद्वान् स च विचक्षणः ।
(अर्थः) दोनों के संभाषण में जो बीच में नहीं बोलता तथा अवसर आने पर बोलता है वही पण्डित और बुद्धिमान है।
[मूल]
न मन्यते गुरोः शिक्षां शीर्णागारं निषेवते ।
नीचसङ्गप्रसक्तो यस्तस्य न स्यात्सुखं क्वचित् ॥ १७३॥(२.८६)
(अन्वयः) (यः) गुरोः शिक्षां न मन्यते (किन्तु ) शीर्णागारं निषेवते । नीचसङ्गप्रसक्तो यस्तस्य क्वचित् सुखं न
स्यात्।
(अर्थः)
(जो) गुरु की शिक्षा को नहि मानता अपितु व्यर्थ बातों का सेवन करता है और जो गलत संगति में पडा हुआ है उसको कभी भी सुख नही होता।
[मूल]
(अन्वयः) अवाह्यवाहनात्, अभक्ष्यस्य भक्षणात्, अकरप्रार्थनात् च पुंसां पदे पदे नूनं पातकं स्यात्। (अर्थः)
अवाह्यवाहनान्नूनमभक्ष्यस्य च भक्षणात्।
अकरप्रार्थनात्पुंसां पातकं स्यात्पदे पदे॥१७४॥(२.८७)
[मूल]
वहन के अयोग्य वाहन का वहन करने से, अखाद्य का सेवन करने से तथा बिना हाथ जोडे प्रार्थना करने से मनुष्यों को पद पद पर पाप की प्राप्ति होती है।
शत्रोश्च सुहृदो वापि गुणिनो निर्गुणस्य वा ।
केषामपि न कर्तव्या निन्दा दौर्भाग्यदायिनी ॥ १७५॥ (२.८८)
३३
[मूल]
(अन्वयः) शत्रोश्च सुहृदो वापि गुणिनो निर्गुणस्य वा केषामपि निन्दा न कर्तव्या (निन्दा) दौर्भाग्यदायिनी । शत्रु की, मित्र की, गुणवान की या गुणहीन की, किसी की भी निंदा नहि करनी चाहिए, (निंदा) दुर्भाग्य को देने वाली है।
(अर्थः)
[मूल]
यः सौभाग्यं सार्वजन्यमीहते पुरुषोत्तमः ।
सर्वेषां तेन कर्तव्यं परोक्षे गुणकीर्तनम्॥१७६॥ (२.८९)
(अन्वयः) यः पुरुषोत्तमः सार्वजन्यं सौभाग्यमीहते तेन सर्वेषां परोक्षे गुणकीर्तनं कर्तव्यम्।
(अर्थः)
जो श्रेष्ठ पुरुष सभी जनसामान्य से सौभाग्य की इच्छा करता है तो, उसको परोक्ष में सभी के गुणों की प्रशंसा करनी चाहिए।
मानं विहाय वाल्लभ्यं याति दौर्भाग्यमन्यथा ।
कृच्छ्रात्कार्यं करो(र्यान्तकृन्) मानी हेलया सुभगो नरः ॥१७७॥(२.९०)
१. अयं श्लोकः हस्तप्रतिषु न दृश्यते-को२०००८, को१५९३२, ओ २८७८