________________
પાઠ - ૧૬
કર્મણિ નિયમો [Part - II]
હ્યસ્તન ભૂતકાળ + ભાવે પયોગ દ્વિકર્મક - જે ધાતુના બે કર્મ હોય તે દ્વિકર્મક કહેવાય છે.
ક્રિયાપદને કોને અને શું એ બે પ્રશ્ન પૂછવાથી જવાબ જુદા જુદા આવે તો એ ક્રિયાપદ દ્વિકર્મક કહેવાય. અને તેમાં કોને પૂછવાથી જે જવાબ મળે તે ગૌણકર્મ કહેવાય.
શું પૂછવાથી જે જવાબ મળે તે મુખ્યકર્મ કહેવાય. દા.ત. સાધુ: નૃપ થઈ થતિ = સાધુ રાજાને કથા કહે છે.
અહીં ‘થતિ” ક્રિયાપદ છે. નૃપ તથા ઋથા બે કર્મ છે. પ્રશ્ન (૧) શું કહે છે? જ. = કથાને કહે છે. . થી = મુખ્યકર્મ પ્રશ્ન (૨) કોને કહે છે ? જ. = રાજાને કહે છે. .. નૃપ = ગૌણકર્મ.
સાધુના નૃ: થ થ્થતે આ રીતે કર્મણિ પ્રયોગ થાય. તે માટેના થોડાં નિયમો છે :
- (૧) ની, હૃ, ઋષ, વ૬ આ તથા બીજા આવા દ્વિકર્મક ધાતુઓના કર્મણિ વાક્ય પ્રયોગમાં મુખ્યકર્મને પથમા અને ગૌણકર્મને દ્વિતીયા' વિભક્તિ લાગે છે. દા.ત. ના પ્રાસં નતિ + કર્તરિ પ્રયોગના પ્રા નીયતે ૯ કર્મણિ પ્રયોગ.
અહીં ના મુખ્યકર્મ હોવાથી પ્રથમ વિભક્તિમાં આવે. > ૩૬, યા, પ, ટુ, ફુધ, પ્રચ્છ, વિ, વ્ર, શાસ, નિ, મથુ, મુળુ.
- આ ધાતુઓના તેમજ તેવા બીજા દ્વિકર્મક ધાતુઓના વાક્ય પ્રયોગમાં
આવેલા બે કર્મોમાં ગૌણ કર્મ કર્મણિ પ્રયોગમાં પ્રથમામાં આવે છે. દા.ત. ૩૬ પેન છેઃ કુદ્યતે | કિર્તરિ વાક્ય :- : જેનું
ટુર રોધિ * યોર્ક યવન નિ: ઓવન યોગ્ય છે
* નિ - નિ નીયતે કેવદ્રત્ત: | ૧૩ કર્મણિ પ્રયોગમાં “અન્ ધાતુનો “પૂ આદેશ થાય છે. દા.ત. કમૂયતે |
ઝૂ' ધાતુનો 'વ' આદેશ થાય છે. દા.ત. ૩ષ્યતે | ધર્' ધાતુનો ‘મદ્ આદેશ થાય છે. દા.ત. -અદ્યતે |
-શી' ધાતુનો “શ” આદેશ થાય છે. દા.ત. શતે | જજ સરલ સંસ્કૃત-૧ ૧૦૦) ૪૪૪૪પાઠ-૧૬૪
