________________
गुरु चिंतन વ્યક્ત થવાવાળી ઉત્પાદ-વ્યય પર્યાયને દ્રવ્યાંતરની અપેક્ષાવાળી વૈભાવિક પર્યાયો કહેવાય છે—જે ઔદયિક આદિ ચાર ભાવરૂપે હોય છે.
બોલ–૪ : ક્ષણિક વ્યક્તિ માત્ર નથી :– સારાંશ : ત્રીજા બોલમાં કહ્યું કે ભૂતકાળ તથા ભવિષ્યકાળની અનંતી પર્યાયો વર્તમાન વર્તતા દ્રવ્યમાં નિમગ્ન છે. આવા મહિમાવંત દ્રવ્યનો
જ્યારે નિર્ણય થાય છે ત્યારે વર્તમાનમાં પ્રગટ થયેલી એક પર્યાયની દૃષ્ટિ છૂટી જાય છે, ભાવમાં સહેજે એમ ભાસે છે કે ક્ષણિક વ્યક્તિમાત્ર હું નથી.
ચૈતન્યના નુરનું પૂર, આનંદનો કંદ એવો આત્મા દ્રવ્યદૃષ્ટિએ તો અપરિણમનસ્વરૂપ છે. પરદ્રવ્યો તો દ્રવ્યમાં પ્રવેશતા નથી, પરના સંગે પ્રગટ થતાં રાગાદિ ભાવો, જેને બીજા બોલમાં ભાવકભાવ કહ્યા, તે પણ પ્રવેશતા નથી. અરે! શુદ્ધાત્મદ્રવ્યના અવલંબનથી પ્રગટતી શુદ્ધ પર્યાયો પણ ઉત્પાદવ્યય સ્વભાવવાળી હોવાથી ધ્રુવ સ્વભાવમાં ઉત્પન્ન થતી નથી, એવો ટંકોત્કીર્ણ ચૈતન્ય બિમ્બ હું છું.
દ્રવ્ય સત્ તથા પર્યાય સત્ (કથંચિત) ભિન્ન છે. સ્વતંત્ર ષકારકથી ઉત્પન્ન થતી ક્ષણિક પર્યાયરૂપે હું થતો નથી માટે અવ્યક્ત છું.
બોલ–૫ : વ્યક્તપણે તથા અવ્યક્તપણે ભેળાં મિશ્રિતરૂપે તેને પ્રતિભાસવા છતાં પણ તે વ્યકતપણાને સ્પર્શતો નથી – સારાંશ : આત્માનું જ્ઞાન આત્મદ્રવ્યના બંને અંશો-અપરિણામી દ્રવ્ય (અવ્યક્ત) તથા પર્યાય (વ્યક્ત)-ને જેમ છે તેમ જાણે છે. કેવી રીતે જાણે છે? દ્રવ્ય પર્યાયથી કથંચિત્ ભિન્ન છે તથા કથંચિતું અભિન છે એટલે કે ભેળાં મિશ્રિતરૂપે છે એમ જાણે છે. જ્ઞાનનો
