________________
70
गुरु चिंतन
સ્વભાવ અનેકાંતિક હોવાથી જ્ઞાન આત્મદ્રવ્યના કોઈપણ એક જ અંશને અથવા બને અંશોને કોઈ પણ એક જ અપેક્ષાથી જાણે તો તે એકાંત છે–મિથ્યાજ્ઞાન છે.
આ રીતે જ્ઞાનમાં અનેકાંતપણું હોવા છતાં દૃષ્ટિનો સ્વભાવ એકાંતિક હોવાથી એકલા દ્રવ્યને જ સ્વીકારે છે અને જ્ઞાન તે જ સ્વભાવને મુખ્યપણે–ઉપાદેયપણે જાણતું હોવાના કારણથી દ્રવ્ય પર્યાયને સ્પર્શતું નથી.
પ્રમાણજ્ઞાનના વિષયભૂત આત્મદ્રવ્યની મહાસત્તા એક હોવા છતાં નયોના વિષયભૂત દ્રવ્ય તથા પર્યાયરૂપ અંશોની અવાંતરસત્તા ભિન્ન હોવાથી તેઓના દ્રવ્ય ક્ષેત્ર કાળ ભાવ પણ ભિન્ન છે તેમ જોઈ શકાય છે. આ રીતે જેમાં અહપણું સ્થાપવાનું છે તેવું અપરિણામી–દષ્ટિના વિષયભૂત દ્રવ્ય, તેને જાણવાવાળી પર્યાયને પણ સ્પર્શતું નથી–એવું અવ્યક્ત દ્રવ્ય હું છે.
(શ્રી પંચાસ્તિકાયસંગ્રહ ગાથા-૮)
બોલ–૬ : પોતે પોતાથી જ બાહ્ય-અત્યંતર સ્પષ્ટ અનુભવાઈ રહ્યો હોવા છતાં પણ વ્યક્તપણા પ્રતિ ઉદાસીનપણે પ્રદ્યોતમાન છે :– સારાંશ : ત્રીજા, ચોથા બોલમાં દૃષ્ટિની મુખ્યતાથી વાત હતી. પાંચમાં બોલમાં જ્ઞાનના સ્વભાવની વાત હતી. અહીં બાહ્ય એટલે પર્યાય અને અત્યંતર એટલે દ્રવ્યના અનુભવની એટલે કે ચારિત્રના સ્વભાવની વાત છે.
જ્યારે આત્મા આત્માને અનુભવે છે ત્યારે દ્રવ્ય ઉપર દૃષ્ટિ હોવાથી દ્રવ્યનો અનુભવ છે એમ પણ કહેવાય પરંતુ ખરેખર પર્યાયનું જ વદન હોવાથી પર્યાયનો અનુભવ છે. આ રીતે પર્યાયમાં અનાદિકાળથી નહીં આવેલ અતિન્દ્રિય આનંદનો આસ્વાદ આવતો હોવા છતાં જેમાંથી આવી અનંતપર્યાયો આવતી
