________________
આત્માનુશાસન
૧૩૩ કલ્પનાથી રહિત, એકરૂપ છે. અને છતાં તે પ્રવૃત્તિ કે નિવૃત્તિની અતિશય પ્રકર્ષતામાં, પ્રવૃત્તિની અપેક્ષાએ ભોગ્ય અને નિવૃત્તિની અપેક્ષાએ અભોગ્ય બને છે. જે ભવ્ય જીવ મોક્ષની ઈચ્છા કરે છે તેણે ભોગ્ય કે અભોગ્યરૂપ વિકલ્પબુદ્ધિથી રહિત થવાનો અભ્યાસ કરવો યોગ્ય છે.
શ્લોક-૨૩૬ निवृत्तिं भावयेद्यावन्निवयं तदभावतः । न वृत्तिर्न निवृत्तिश्च तदेव पदमव्ययम् ॥ સંબંધ પરનો ત્યાં નિવૃત્તિ ભાવવી, પણ તે ગમે;
પ્રવૃત્તિ કે નિવૃત્તિ નહિ, પદ એ જ અવ્યય, સમ થયે. ભાવાર્થ – જ્યાં સુધી બાહ્ય સર્વ ઉપાધિઓથી ચિત્ત છૂટી જઈ પૂર્ણ આત્માનંદમાં શાશ્વતપણે નિમગ્ન ન થાય, ત્યાં સુધી ઉચિત પ્રકારે નિવૃત્તિનો અભ્યાસ સતત કર્તવ્ય છે. અંતર્દશા પૂર્ણ આત્મનિમગ્ન થતાં પ્રવૃત્તિ કે નિવૃત્તિ કાંઈ પણ કરવાનું રહેતું નથી; અર્થાત્ તે દશાએ પ્રવૃત્તિ-નિવૃત્તિની કલ્પના જ સમાઈ જાય છે, આત્મા મુક્ત પરિણામી થાય છે. અને એ જ મોક્ષપદ છે.
શ્લોક-૨૩૭ रागद्वेषो प्रवृत्तिः स्यान्निवृत्तिस्तन्निषेधनम् । तौ च बाह्यार्थसंबद्धौ तस्मात्तान् सुपरित्यजेत् ॥ પ્રવૃત્તિ કહી રતિદ્વેષને, તેનો અભાવ નિવૃત્તિ તે;
એ બેય બાહ્ય પદાર્થયોગે, કરવી તેથી નિવૃત્તિ એ. ભાવાર્થ - રાગ અને દ્વેષનું નામ પ્રવૃત્તિ તથા એ બન્નેના અભાવનું નામ નિવૃત્તિ છે. એ બને (રાગ અને દ્વેષ) બાહ્ય વસ્તુઓની સાથે સંબંધ રાખે છે, માટે મુમુક્ષુએ તે સ્ત્રી, કુટુમ્બ,
