________________
૩૮
ક્ષણિકનો બોધ અને નિત્યનો અનુભવ
નિત્ય તથા અનિત્ય
પ્રત્યેક વસ્તુ અનેકાંત સ્વભાવથી યુક્ત હોય છે. તે દ્રષ્ટિએ પુદગલ વસ્તુ પણદ્રવ્ય અપેક્ષાએ નિત્ય તથા પર્યાય અપેક્ષાએ અનિત્ય એમ બનેરૂપે હોવા છતાં તેના અનિત્ય અંશને મુખ્ય કરીને જ કથન કરવામાં આવે છે. એ જ રીતે આત્મા વસ્તુ પણ દ્રવ્ય અપેશાએ નિત્ય તથા પર્યાય અપેક્ષાએ અનિત્ય એમ બનેરૂપે હોવા છતા તેના નિત્ય અંશને મુખ્ય કરીને ઉપદેશ આપવામાં આવ્યો છે.
જેવી રીતે માતા બાળકને જન્મ આપે છે, તેવી રીતે બાર ભાવનાનું ચિંતન કરવાથી વૈરાગ્ય પ્રગટ થાય છે. વૈરાગ્યની ઉત્પાદક બાર ભાવનામાં સર્વપ્રથમ ક્રમે અનિત્ય ભાવના છે. ત્યાં અનિત્યનું ચિંતન કરવાની પ્રેરણા આપવામાં આવી છે, જ્યારે શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજીએ આત્મસિદ્ધિ શાસ્ત્રમાં વર્ણિત ૬ પદ પૈકી બીજા પદમાં કહ્યું છે કે આત્મા નિત્ય છે. ત્યાં આત્માના નિત્યપણાનું ચિંતન કરવાનો ઉપદેશ આપ્યો છે.
અજ્ઞાની પુદગલ દ્રવ્યની પર્યાયમાં સુખ માને છે. પોતાના ઘરમાં રહેલો કાંચનો ગ્લાસ ફૂટી ગયા બાદ પણ પરમાણુ યથાસ્થિત રહે છે, પરંતુ ગ્લાસ ફૂટી ગયા બાદ તે ગ્લાસના ટુકડાને ફેંકી દેવામાં આવે છે, કારણ કે અજ્ઞાનીને ગ્લાસની પર્યાયમાં સુખબુદ્ધિ હતી કે જે ગ્લાસ પર્યાય વર્તમાનમાં વ્યય પામી ચૂકી છે. અજ્ઞાનીના સુખના આધારરૂપ પર્યાયણિક હોવાથી અજ્ઞાનીનું સુખ પણ શણિક જ ટકે છે, જ્યારે જ્ઞાનીના સુખનો આધાર ભગવાન આત્મા ત્રિકાળી હોવાથી શાનીનું સુખ પણ ત્રિકાળ ટકે છે.
અજ્ઞાનીના દુઃખનું નિમિત્ત કારણ પુદગલ દ્રવ્ય નહીં, પણ પુદગલ દ્રવ્યની પર્યાય છે તથા શાનીના સુખનું કારણ આત્માની પર્યાય
