________________
ગોત્ર કર્મ વિવરણ
(દોહરો) ગોત્રાદિક સબ કર્મકો, ત્યાગ ભયે જિનરાજ; ધર્મદાસ ક્ષુલ્લક કરે, વંદન સુખકે કાજ.
જેમ કુંભાર નાનાં, મોટાં માટીનાં વાસણ કરે છે (જુઓ ચિત્ર) તેમ સ્વસ્વરૂપ જ્ઞાનરહિત કોઈ જીવ છે તે નીચ-ઉચ્ચ ગોત્રકર્મને કરે છે, તેથી નીચગોત્ર-ઉચ્ચગોત્ર છે. અહીં આમ સમજવું કે - માતાપક્ષને તો જાતિ કહે છે તથા પિતાપક્ષને કુલ કહે છે. જાતિ અને ગોત્ર એવા બે ભેદ કહેવામાત્ર છે. અમેદવસ્તુમાં એ બે ભેદ જલ-તરંગવત્ તન્મયી છે. જેમ આંબાના વૃક્ષને કેરી જ લાગે છે, ત્યાં વિચાર કરો! આમની જાતિ પણ આમ જ છે તથા આમનું કુલ છે તે પણ આમ જ છે. જેમ સાકર, ફટકડી, લૂણ અને નૌસાર આદિ છે તે જલની જાતિ છે કારણ કે તેને પાણીમાં ભેળવો તો તે (પાણીમાં) ભળી જાય છે. અર્થાત્ જેમાં ભળી જાય તે નિશ્ચય જાતિ છે. તે જ પ્રમાણે નીચગોત્ર-ઉચ્ચગોત્રનાં જ નીચ-ઉચ્ચગોત્ર છે. અહીં સ્વસ્વરૂપ સ્વાનુભવગમ્ય સમ્યજ્ઞાનમયી સ્વભાવવસ્તુનો સ્વાનુભવ આ પ્રમાણે લેવો કે - જેમ કુંભાર માટીનાં નાનાં મોટાં વિવિધ પ્રકારનાં વાસણ બનાવે છે, કરે છે પરંતુ માટી, ચક્ર, દંડ અને નાનાં, મોટાં વિવિધ પ્રકારનાં વાસણોથી તન્મયી બની કરતો નથી, કારણ કે કુંભાર આવો વિચાર – ચિત્ન ન કરે તોપણ તેના અંતઃકરણમાં એ અચળ નિશ્ચય છે કે હું માટી નથી તથા માટીનાં નાનાં, મોટા વાસણાદિક કર્મ છે તે પણ હું નથી તથા દંડ, ચક્રાદિક કર્મ છે તે પણ હું નથી અને આ હાડ, માંસ, ચર્માદિમય શરીર છે તે પણ હું નથી તથા તન,
