________________
લય દ્વારા આત્મવસ્તુ વિવરણ પ્રશ્ન - આત્મા કેવો છે અને તે કેવી રીતે પમાય?
એનો ઉત્તર દૃષ્ટાંત દ્વારા કહે છે - આ આત્મા ચેતનસ્વરૂપ અનંતધર્માત્મક એક દ્રવ્ય છે. તે અનંત ધર્મ અનંત નયના વિષય છે. જે અનંત નય છે તે સર્વ શ્રુતજ્ઞાન છે. અને એ શ્રુતજ્ઞાન-પ્રમાણ વડે આત્માને અનંતધર્માત્મક જાણીએ છીએ તેથી નય દ્વારા વસ્તુને દર્શાવીએ છીએ -
(એક આત્માને એક કાળે બધા નયો લાગુ થાય છે.)
દ્રવ્યાર્થિકનયથી એ જ આત્મા ચિન્માત્ર છે, જેમ વસ્ત્ર એક છે. ૧.
તથા પર્યાયાર્થિકનયથી એ જ આત્મા જ્ઞાનદર્શનાદિરૂપથી અનેક સ્વરૂપ છે, જેમ એ જ વસ્ત્ર સુતરના તંતુઓ દ્વારા અનેક છે. ૨.
એ જ આત્મા અસ્તિત્વનય વડે સ્વદ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવની અપેક્ષાએ અસ્તિત્વરૂપ છે. જેમ લોહનું બાણ પોતાના દ્રવ્યાદિ ચતુષ્ટય વડે અસ્તિત્વરૂપ છે, તેમાં લોખંડ તો દ્રવ્ય છે, તે બાણ, કામઠા અને પણછની વચ્ચે રહે છે તેથી તે બાણનું ક્ષેત્ર છે, જે સાધવાનો સમય (સંધાન-દશા) છે તે કાળ છે અને તે બાણ નિશાનની સન્મુખ છે તે ભાવ છે. એ પ્રમાણે પોતાના ચતુષ્ટય વડે લોહમય બાણ અસ્તિત્વરૂપ છે; એ રીતે સ્વચતુષ્ટય વડે આત્મા અસ્તિત્વરૂપ છે. ૩.
એ જ આત્મા નાસ્તિત્વનયથી પરદ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવની અપેક્ષાએ નાસ્તિત્વરૂપ છે. જેમ એ જ લોહમય બાણ પરચતુષ્ટયથી લોહમય નથી, કામઠા અને પાછની વચ્ચે પણ નથી, સાધવાની સ્થિતિમાં નથી અને નિશાનની સામે નથી
