________________
જે પદાર્થને અનિત્ય માનવામાં આવે, તે સઘળા પદાર્થોની ક્ષણિક્તા વિના પ્રયત્ન જ સિદ્ધ થઈ જાય છે. કહ્યું પણ છે કે– “કાતિરેક માના” ઈત્યાદિ
પદાર્થોની ઉત્પત્તિ જ તેમના વિનાશનું કારણ છે. જે પદાર્થ ઉત્પન્ન થતાં જ નષ્ટ થતું નથી, તે પાછળથી કયા કારણે નષ્ટ થશે? એટલે કે નષ્ટ જ નહીં થાય.”
તેથી ઉત્પન્ન થનારો પદાર્થ નાશશીલ જ ઉત્પન્ન થાય છે, સ્થિતિશીલ નહીં. જે ઉત્પત્તિને સમયે જ પદાર્થ વિનાશના કારણથી યુક્ત ન હોય, તે ત્યાર બાદ (ઉત્પત્તિના સમય બાદ) તેને નાશ કરવાને કેણ સમર્થ હશે? કહ્યું પણ છે કે
આટલા સમય સુધી સ્થિર રહેલા તે પદાર્થને પછીથી કણ નાશ કરશે?” આ કથન દ્વારા એ વાત સિદ્ધ થાય છે કે પાંચ ઔધ ક્ષણિક છે. - આત્મષષ્ટવાદી (આત્મારૂપ છઠ્ઠા તત્વને સ્વીકાર કરનારા) સખે જેમ આત્માને પાંચ ભૂતોથી ભિન્ન માને છે, તેમે બૌદ્ધો માનતા નથી. વળી તેઓ ચાર્વાકની જેમ આત્માને પાંચ ભૂતેથી અભિન્ન પણ માનતા નથી. આ રીતે તેઓ આત્માને સહેતુક પણ માનતા નથી અને અહેતુક પણ માનતા નથી. એટલે કે તેઓ આત્માને શરીરના આકારે પરિણત પાંચ ભૂત વડે જનિત પણ માનતા નથી. અને અનાદિ અનંત હેવાથી તેને નિત્ય પણ સ્વીકારતા નથી. | ગાથા ૧૭ |
કઈ કઈ બૌદ્ધમતવાદીઓ પૃથ્વી, જલ, તેજ, વાયુ અને આકાશ આ પાંચ સ્કંધ રૂપ જગતને સ્વીકાર કરે છે. તેમના મતને પ્રકટ કરીને હવે સૂત્રકાર કેટલાક એવા બૌદ્ધ મતવાદીઓના મતને પ્રકટ કરે છે કે જેઓ પૃથ્વી, જલ, અગ્નિ અને વાયુરૂપ ચતુર્ધાતુક જગત છે એવું માને છે. સૂત્રકાર તેમના મતને નીચેના સૂત્ર દ્વારા સંક્ષિપ્તમાં પ્રદશિત કરે છે.
ચતુર્ધાતુવાદી બૌદ્ધમત કા નિરૂપણ
શબ્દાર્થ– જુદી જે-gવી આપષ તે પૃથ્વી, જલ અને તેજ સદા ઘાસ તથા વાયુ” તથા વાયુ “સત્તારિ-૨વારિ' આ ચાર “વાડો- ઘાતો” ધાતુના “નં-off” રૂપો છે. “gn-ઘર” આ શરીર પણામાં એક થવાથી જીવ સંજ્ઞા પ્રાપ્ત કરે છે. “gવં-પવન” એ રીતે “અરે-ઘરે” બીજા જે બૌદ્ધો છે તેઓએ “સાહેં કુ-આદુ કહ્યું છે. મરવા
અન્વયાર્થ
“પૃથ્વી, જલ, અગ્નિ અને વાયુ, આ ચાર ધાતુનાં રૂપ છે. એટલે કે આ પૃથ્વી આદિ ચાર ધાતુ (ધારક અને પોષક તત્વ) છે. એ જ ધાતુ મળીને ઘટ, પટ આદિને ઉત્પન્ન કરે છે.” ચતુર્ધાતુવાદી જે બૌદ્ધો છે, તેમની આ પ્રકારની માન્યતા છે. ૧૮
શ્રી સૂત્રકૃતાંગ સૂત્રઃ ૦૧
૮૯
