________________
કહ્યું પણ છે કે- સાત ઈત્યાદિ ગધેડાને શિંગડા ઉત્પન્ન કરી શકાતાં નથી. પ્રત્યેક કાર્યને માટે ઉપાદાનને ગ્રહણ કરવું પડે છે. ગમે તે વસ્તુમાંથી આપણે ધારીએ તે વસ્તુ ઉત્પન્ન કરી શકાતી નથી માટીમાંથી ઘડા આદિ સજાતીય પદાર્થો જ ઉત્પન્ન થાય છે, પરંતુ પટ-વસ્ત્ર આદિની ઉત્પત્તિ થઈ શકતી નથી. શકયની દ્વારા જ શકયની ઉત્પત્તિ થાય છે. અને પ્રત્યેક કાર્યને માટે કારણની આવશ્યક્તા રહે છે. આ બધાં હેતુઓ (કારણો) વડે સત્કાર્યવાદ જ સિદ્ધ થાય છે. જે કારણમાં કાર્યની સત્તા ન રહેતી હોય, તે કયા કારણે ઘડો બનાવવા ઈચ્છતો માણસ માટને જ ગ્રહણ કરે છે? તે માટીને જ ગ્રહણ કરે છે, તે કારણે સત્કાર્યવાદ જ સમીચીન છે.
એજ પ્રમાણે પૃથ્વી આદિ સઘળા પદાર્થો નિત્ય છે, એવું નથી કે પહેલાં તેમને અભાવ હતું અને પાછળથી સભાવ થઈ ગયો છે. ઉત્પત્તિ અને વિનાશ વાસ્તવિક દૃષ્ટિએ તે આવિર્ભાવ (પ્રકટ થવાની ક્રિયા) અને તિભાવ (અદૃશ્ય થવાની કિયા) માત્ર જ છે. કહ્યું પણ છે કે “નારતો વિદ્યારે મ” ઈત્યાદિ અને સદ્ભાવ નથી હેતે અને સતને વિનાશ થઈ શકતું નથી.”
આ પ્રકારનો મત સમીચીન (ઉચિત) નથી. સઘળા પદાર્થોને એકાન્તતઃ (સર્વથા) નિત્ય સ્વીકારવામાં આવે, તે આત્મામાં કતૃત્વ પરિણમન સંભવી શકે નહીં. આત્માને જે અકર્તા માની લેવામાં આવે, તે કર્મબન્ધને અભાવ જ થઈ જાય, અને કર્મબન્ધને અભાવે સુખ દુઃખને અનુભવ કેણ કરશે? એજ પ્રકારે જે અસની ઉત્પત્તિ સંભવતી ન હોય, તે પૂર્વભવને પરિત્યાગ કરીને ઉત્તરભવની ઉત્પત્તિ રૂપ જે આત્માની ચાર પ્રકારની ગતિ કહો છે, તે પણ સંભવી શકે નહીં, અને મેક્ષ ગતિને પણ અભાવ જ થઈ જાય. આ પ્રકારે આત્માને અચુત, અનુત્પન્ન, અને સ્થિર એક સ્વભાવવાળે માનવામાં આવે, તે મનુષ્ય, દેવ આદિ ગતિઓમાં ગતિ આગતિ પણ સંભવી શકશે નહીં અને સ્મૃતિને અભાવ થઈ જવાથી જાતિસ્મરણ આદિ પણ સંભવી નહીં શકે.
સતુ કાર્યની જ ઉત્પત્તિ થાય છે,” આ પ્રમાણે કહેવું તે પણ ઊચિત નથી, જે કાર્ય પહેલેથી જ સર્વથા સત્ હોય, તે પછી ઊત્પત્તિ કેવી? અને જે ઊત્પત્તિ થતી હોય, તે સર્વથા સત્ કેવી રીતે હોઈ શકે? તેથી જ આત્માને અમુક દૃષ્ટિએ નિત્ય અને અમુક દૃષ્ટિએ અનિત્ય તથા સતુ-અસત્ કાર્યવાદ સ્વીકાર કરવો જોઈએ. એટલે કે દ્રવ્યની અપેક્ષાએ સત્ અને પર્યાયની અપેક્ષાએ અસત્ કાર્યની ઊત્પત્તિ થાય છે. ગાથા ૧૬
શ્રી સૂત્રકૃતાંગ સૂત્રઃ ૦૧
૮૫
